#24 Wat is verdergaan

We zeggen het zo makkelijk “je moet wel verdergaan”. Maar wat bedoelen we? Wat is het verschil met ‘doorgaan’?

Gisteren in mijn mentorgesprek met een cursist:

"Leoniek, mijn cliënt had vorige week zo'n fijne dag. Ze was naar haar kleinzoon geweest, ze had gelachen, ze voelde zich even licht. En nu zit ze bij mij en zegt: 'Ik schaam me dood. Wat voor moeder ben ik dat ik kan lachen terwijl mijn zoon dood is?'"

Mijn cursist vroeg: "Het liefst wil ik zeggen dat het zo fijn is voor haar om dat weer te kunnen voelen, maar doe ik daar goed aan?"

Herkenbaar?

Die momenten waarop je cliënt zich beter voelt, en daar vervolgens compleet van in de war raakt?

In mijn nieuwe podcast praat ik over:

→ Waarom die eerste goede dag zo hard kan aankomen

→ Wat er gebeurt als rouwenden denken dat verdriet = liefde

→ Hoe je als hulpverlener niet in de valkuil trapt van "zie je wel, het gaat al beter"

→ Praktische dingen die je kunt zeggen als je cliënt zich schuldig voelt

Want laten we eerlijk zijn: dit is lastig.

Je wilt blij zijn dat je cliënt vooruitgaat. Maar je ziet ook het schuldgevoel. De verwarring. De angst dat ze hun dierbare vergeten.

En dan moet je iets zeggen. Iets wat helpt. Niet iets wat het erger maakt.

🎧 Beluister de podcast (link in bio)

**Heb jij dit ook wel eens meegemaakt? Ik ben benieuwd.**

Wil jij meer weten over hoe je kunt begeleiden bij verlies? Schrijf je in voor mijn gratis webinar. Je kunt kiezen uit volwassenen begeleiden bij verlies, of kinderen en jongeren begeleiden bij verlies.

Kijk ook op de website van de Academie voor Verlies voor blogs over begeleiden bij verlies.

Wil jij de gratis minitraining “Verlies verzekerd” ontvangen? Je kunt hem hier aanvragen.

Transcript

Nou fijn dat je er bent. Schenk jezelf een kopje koffie in of een kopje thee. Ga lekker zitten, want vandaag wil ik het met je hebben over iets wat we makkelijk zeggen, maar waarvan? Maar de vraag is of we ook wel weten wat we eigenlijk zeggen. En dan denk ik aan de tekst die we dan zeggen tegen mensen in rouw Je moet wel verder. Of we zeggen het ook tegen onszelf. Maar ja, ik moet toch verder. Maar wat betekent het eigenlijk dat verder gaan? Ik werk. Of ik werk? Ik merk in mijn werk met rouwenden dat dit best wel een beladen term is. Mensen voelen zich er schuldig over of ze voelen zich onder druk gezet. En eerlijk gezegd vind ik het ook een beetje een rare uitdrukking. Want wat is verder gaan en hoe weet je of je dat doet? Maar eerst maar eens even een verhaal. Ik sprak laatst een vrouw en ik noem haar voor deze podcast even Marieke. En haar man was twee jaar geleden overleden. Ze functioneerde. Ze ging naar haar werk, zorgde voor de kinderen, deed de boodschappen.

Van buitenaf leek alles goed te gaan, maar ze zei tegen mij Ik voel me zo schuldig. Iedereen zegt dat ik zo goed bezig ben, dat ik zo goed verderga, maar ik voel me helemaal niet verder. Ik mis hem elke dag. Ik. Ik heb helemaal niet het gevoel dat ik verder ben. Ik huil nog steeds. Ja. Betekent dat dan dat ik niet goed bezig ben? En daar zit de crux. Want wat bedoelen we met verdergaan? Bedoelen we dat je niet meer verdrietig mag zijn, Dat je niet meer mag huilen, Dat je de overledene moet loslaten? Nou, dat laatste. Als je mij een beetje volgt, weet je dat dat natuurlijk nooit mijn tekst is. Maar het antwoord is dus nee, absoluut niet. Er is een heel verschil tussen verdergaan of doorgaan. En als we daar eerst naar kijken, dan dan ja, dan wil ik je meenemen in waarom we het daar over twee verschillende dingen hebben. Want doorgaan is wat je in eerste Instantie doet als er iets groots gebeurt.

Je staat op. Je poets je tanden, je maakt ontbijt voor je kinderen. Je gaat naar de begrafenis als het gaat over een overlijden. Je regelt de administratie. Je doet wat moet. Je functioneert op de automatische piloot. Je zou dus ook overleven kunnen noemen. Je brein is in shock en je lichaam doet wat nodig is. En dat is maar goed ook, Want als op dag één die hele waarheid tot je door zou dringen, als je werkelijk zou voelen hoe groot dat verlies is, dan zou je dus niet doorgaan. Tussen aanhalingstekens. Je zou dan niet kunnen functioneren, dus doorgaan is ook een soort beschermingsmechanisme. Het is je brein dat zegt oké, we gaan nu even stapje voor stapje, anders wordt het teveel. Je zou doorgaan dus ook op die manier een beetje kunnen betitelen als op de automatische piloot de dingen doen die je moet doen. Maar verder gaan? dat is iets anders. Verder gaan betekent niet dat je het verlies achter je laat. Het betekent dat je leert leven met het verlies.

Dat je langzaam maar zeker een nieuw evenwicht vindt. Dat je ontdekt hoe jouw leven eruit ziet nu deze persoon niet meer is. Of nu je gezondheid anders is of nu je baan weg is. Verder gaan is niet lineair. Het is niet dat je op een dag wakker wordt en denkt hé, nu ga ik verder. Het is een proces van vallen en opstaan, van twee stappen vooruit en soms drie stappen achteruit. Ik heb natuurlijk heel lang nagedacht over wat is verder gaan. En datzelfde geldt natuurlijk ook heel lang nagedacht over wat is doorgaan. En dat heeft er alles mee te maken dat tegen een rouwende zovaak wordt gezegd ja, maar je moet wel doorgaan. En dat ik dan tegen mensen in rouw zeg ja, je kunt ook antwoorden ik ga toch door, ik sta hier toch, Ik heb toch kleren aan? Ik ben er toch. Dus dat verschil tussen verdergaan en doorgaan, dat is er wel degelijk. Maar oké, wat is verder gaan dan? En ik denk dat verdergaan een aantal dingen betekent. Ten eerste betekent verdergaan dat je de realiteit van het verlies hebt erkend niet geaccepteerd in de zin van goedvinden.

Dat, dat bedoel ik zeker niet. Maar erkent dat je. Dat je zegt Ik weet dat het is gebeurd. Je zegt niet meer als hij terugkomt of je zegt niet meer oh misschien, misschien komt alles nog goed. Je praat in de verleden tijd en je bent eigenlijk gestopt met onderhandelen met het lot. Zo zou je het kunnen zeggen. Je hebt je. Je zegt tegen jezelf dit is dus wat het is. Het is niet voor niks dat dat dat als dat tot je door begint te dringen dat dit ook kan betekenen dat je extra verdrietig wordt. Echt, dat grote besef. Dit is het dus. Weet je, het klinkt misschien simpel, maar dat is het niet. Want erkennen dat iemand echt dood is. Of erkennen dat je echt niet meer kunt lopen of erkennen dat je baan écht weg is, dat vraagt tijd. Heel veel tijd. Je brein moet nieuwe verbindingen aanleggen. Het moet leren voorspellen hoe de wereld nu is, zonder die persoon of zonder dat wat je nu verloren bent. Ik heb het in mijn blogs vaak genoeg over het rouwende brein en het prachtige onderzoek van Mary Francis O'Connor.

Zij is een wetenschapper die onderzoek daarnaar heeft gedaan en die laat zien dat het brein constant bezig is met voorspellingen. Waar is die persoon, wanneer komt hij thuis? En als die persoon dan niet komt, raakt je brein in de war. Het blijft zoeken. Het blijft verwachten totdat er genoeg nieuwe ervaringen zijn gekomen, zodat je brein eigenlijk als het ware een nieuwe routekaart heeft gekregen. En dat is ook waarom rouw tijd kost. Ik zeg daarmee niet dat tijd alle wonden heelt. Die horen we natuurlijk ook zo vaak. Maar rauwkost. Alleen altijd omdat je brein iets heeft te leren. Het is niet omdat je zwak bent of omdat je niet wilt, maar omdat je brein letterlijk nieuwe wegen moet aanleggen. Ten tweede verdergaan betekent dat je de pijn hebt gevoeld, dat je nog steeds verdriet mag hebben, maar dat het je niet meer constant overspoelt. In het begin is het alsof je verdrinkt in je verdriet. Je kunt nergens anders aan denken. Later worden dat golven. Het komt soms op en dan met hele hoge golven.

Zeker op bijzondere dagen. Maar er komen ook weer momenten dat het water rustiger is. En dan komt het derde Wat verder gaan misschien zou kunnen betekenen dat is dat je je leven hebt georganiseerd. Dat je dus die nieuwe routes hebt gevonden, dat je nieuwe routines hebt gevonden, dat je weet hoe je de verjaardag van je kind viert nu je gescheiden bent. Dat je weet hoe je naar bed gaat zonder je partner naast je. Dat je nieuwe manieren hebt gevonden om je dag in te vullen nu je niet meer kunt werken. En dat is echt werken. Dat is echt hard werken, want je bent niet alleen praktische dingen aan het regelen, je moet ook je identiteit opnieuw uitvinden. Wie ben jij zonder die ander? Wie ben jij zonder je gezondheid? Wie ben jij zonder werk? En als laatste betekent voor mij verder gaan dat je een nieuwe verbinding hebt gevonden met wat je verloren hebt. Niet loslaten, maar opnieuw verbinden. Je neemt de overledene mee in je leven, maar op een andere manier. Je kunt over hem praten zonder dat je instort.

Je kunt zijn foto zien zonder dat het te veel pijn doet. Je draagt hem in je hart, maar hij beheerst niet meer je leven. Dus verdergaan. Als je het misschien zou willen samenvatten, is het Ja, je, je bent uit die modderpoel gekropen en je kunt weer stappen op het land zetten. Maar het is super moeilijk om verder te gaan. Het is moeilijk omdat de wereld van je verwacht dat je snel verder gaat. Na een paar weken, hooguit een paar maanden wordt er al gekeken van. Gaat het weer een beetje? Ben je er al overheen? En als je dan zegt dat je het nog steeds moeilijk hebt, dan zie je die blik, Die blik van gaat het nog steeds niet goed? Maar weet je, als hulpverlener weet je ook rouw duurt geen paar weken. Rouw duurt geen paar jaar. Rouw is iets waar je de rest van je leven mee bezig bent Op op hele verschillende manieren. Dat kunnen soms ook hele mooie manieren zijn, maar het het laat zijn sporen na en rouw wordt anders.

Het wordt lichter, het wordt draagbaar, maar het gaat nooit helemaal weg. En dan zouden we weer moeten gaan uitspitten. Maar dat zal ik in deze podcast niet doen. Wat is rouw dan en wat betekent het dan? Als rouw weg zou zijn of niet weg zou zijn? En het is ook moeilijk om dat verder gaan kan voelen als verraad. Ik hoor dit zo vaak van mensen in rouw. Maar als ik weer ga genieten, dan verraad ik toch mijn partner als ik weer ga lachen, betekent dat dan dat ik hem vergeten ben? Als ik een nieuwe relatie aanga, ben ik dan een slechte weduwe? En dan zeg ik altijd nee. Verder gaan is geen verraad. Verder gaan betekent niet dat je vergeet. Verdergaan betekent dat je leeft. En dat is waarschijnlijk precies wat je geliefde zou willen dat je leeft. Ik herinner me een cliënt die zei Mijn man zou het vreselijk vinden als ik de rest van mijn leven in het zwart zou blijven rondlopen en nooit meer zou lachen. En ze had helemaal gelijk.

Natuurlijk had ze helemaal gelijk. Verdergaan is ook moeilijk, omdat het betekent dat je de controle los moet laten. En dat is iets wat we verschrikkelijk moeilijk vinden als mensen. We willen grip houden op ons leven. We willen kunnen voorspellen wat er gebeurt. Maar verlies gooit alle zekerheden onderuit. Het laat zien dat we eigenlijk nergens controle over hebben en dat is best eng. Ik zie ook vaak dat mensen daarom vastlopen in het onderhandelen. Dat onderhandelen wat je doet om dat gevoel van controle te krijgen. Als ik nou eerder de dokter had gebeld. Als ik nou beter had opgelet? Als ik nou die avond maar thuis was gebleven. Het brein probeert op die manier grip te krijgen. Het denkt als ik maar kan bedenken wat ik fout heb gedaan, dan kan ik het de volgende keer anders doen. Dan overkomt me dit niet meer. Maar de harde waarheid is je had het waarschijnlijk niet kunnen voorkomen. En je kunt ook niet voorkomen dat je het in de toekomst ook weer mee kan maken. Verlies hoort bij het leven.

Ja, en dat is natuurlijk echt wel even pittig om onder ogen te zien. En misschien is dat ook wel precies wat er gebeurt als je voor het eerst een groot verlies meemaakt. Dat dat zo duidelijk wordt. Verder gaan is niet recht toe recht aan. Wat ik belangrijk vind om te benoemen is dat verder gaan geen rechte lijn is. Het is niet zo dat je steeds een beetje beter wordt en dat het op een dag helemaal goed is. Nee, het gaat met vallen en opstaan. Het duale procesmodel van Strobbe en Schut laat dat mooi zien. Je gaat heen en weer tussen de verlies kant en de herstel kant. En de ene dag ben je bezig met verdriet, met herinneringen, met het missen en de volgende dag ben je weer bezig met praktische zaken, met nieuwe dingen leren, met je leven oppakken. En dat is goed, want dat hoort zo. Ik heb genoeg blogs op de Academy geschreven waarin dit ook wordt uitgelegd. Je hebt beide kanten nodig en wij als hulpverleners besteden ook aandacht aan beide kanten.

Want als je alleen maar in het verlies zit, dan kom je vast te zitten in je verdriet. Dan wordt het te zwaar. Maar als je alleen maar bezig bent met herstel, met doorgaan, dan vermijd je eigenlijk je verdriet en dan komt het op een gegeven moment alsnog bovenop je. Dus verder gaan betekent ook jezelf toestaan heen en weer te bewegen. De ene dag mag je verdrietig zijn. De andere dag mag je lachen en je mag je daar niet schuldig over voelen. Mag gewoon niet. Ik hoorde laatst iemand zeggen Ik had gister zo'n leuke dag met een vriendin. We hebben gelachen, we hebben leuke dingen gedaan En toen ik thuiskwam realiseerde ik me dat ik eigenlijk helemaal niet zo aan mijn overleden kind had gedacht. Maar b Dat ik me ook schuldig voelde. Hoe kan ik nou lachen terwijl mijn kind dood is? En ik zei tegen haar Ja, en dat is ook heel gewoon. Normaliseren doen we heel graag als hulpverleners, want het is ook heel gewoon. Het laat namelijk zien dat er ruimte aan het ontstaan is, dat je verder gaat, dat je momenten hebt waarop je ook weer even met iets anders bezig kan zijn.

Maar dat betekent niet dat je je kind vergeet. Het betekent dat je leeft en dat mag. Je hoeft niet met jouw kind dood te gaan, want zo voelt het vaak wel voor ouders die een kind verliezen. Ik denk dat het ook goed is om te benoemen wat verder gaan niet is. Verder gaan is niet vergeten. Nogmaals, je hoeft een overledene niet los te laten. Je mag hem of haar voor altijd in je hart meenemen, op een andere manier mee verbinden. Je mag over hem of haar praten, foto's ophangen, de kleren bewaren. Wat voor jou werkt is goed. Verder gaan is ook niet stoppen met verdrietig zijn. Je mag altijd verdriet hebben. Het is niet leuk voor je, maar het mag wel. Ook na jaren verdriet is liefde die geen kant op kan. En die liefde gaat nooit weg. Verder gaan is niet weer de ouder worden. Je wordt nooit meer wie je was. Verlies verandert je. Het maakt littekens en dat is oké. Je wordt een nieuwe versie van jezelf.

Iemand die weet hoe het is om te verliezen. Iemand die misschien kwetsbaar is, maar ook sterker. Iemand die weet wat echt belangrijk is. Verder gaan is ook niet in je eentje. Je mag hulp vragen. Je mag zeggen dat het moeilijk is. Je mag naar een therapeut gaan, naar een rouw groep, naar een coach. Je hoeft het echt niet alleen te doen. Mag wel, maar het hoeft niet. Ja, en hoe weet je dan eigenlijk of je verder gaat? Of misschien wel? Hoe weet je dat je verder gaat? En dat is een vraag die ik vaak krijg. Ik denk dat je het kan merken aan kleine dingen. Dat je op een dag merkt dat je een heel gesprek hebt gevoerd zonder aan je verlies te denken. Dat je een liedje hoort, dat jullie samen altijd luisterden en dat je glimlacht in plaats van huilt. Dat je plannen maakt voor de toekomst. Dat je weer zin hebt in dingen. Het betekent niet dat het verdriet weg is, maar het betekent dat er ook ruimte is voor andere dingen, voor vreugde, voor verbinding, voor nieuwe ervaringen.

Je merkt het ook doordat je anders over het verlies praat. In het begin is het alsof je brein het niet kan bevatten. Je vertelt dat verhaal steeds opnieuw. Dat doen we ook om grip te krijgen op wat er is gebeurd. Dus als jij een cliënt hebt, als je dit als hulpverlener luistert en je hebt een cliënt die het verhaal telkens vertelt? Dat is een manier om grip te krijgen om het werkelijk te bevatten. Je vertelt het steeds opnieuw, op zoek naar antwoorden, op zoek naar begrip. En later wordt dat verhaal steeds rustiger. Je kunt erover praten zonder dat je instort. Het is een onderdeel geworden van je levensverhaal. Maar het is niet je hele levensverhaal. En je merkt dat je dat je doorgaat. Of sorry dat je verder gaat. Doordat je ook weer vertrouwen krijgt in het leven. Niet dat alles goed komt, want dat weet dat, dat weet je nu wel beter. Maar dat je het aankunt. Dat je kunt buigen zonder te breken. Dat je sterker bent dan je dacht.

Wat ik verder belangrijk vind om te zeggen is dat verder gaan doe jij in jouw eigen tempo doet de cliënt in zijn eigen tempo. Wij kunnen daar niet in duwen als hulpverlener. Het is niet in het tempo dat de omgeving verwacht, Het is niet in het tempo dat in een boek staat, maar het is in je eigen tempo en voor de een duurt het langer dan voor de ander en dat is oké. Er is geen goed of fout, het is alleen maar jouw proces. En ik word soms ook een beetje moe van al die adviezen die dan maar rondvliegen. Nou, na een jaar moet je die kleren wel hebben weg gedaan hoor. Na zes maanden moet je weer kunnen werken. En dan vooral die ene. Je moet loslaten. Nee, jij bepaalt. De rouwende bepaalt wat goed voor je is. Jij voelt wat je nodig hebt en als de omgeving dat niet begrijpt, dan is dat hun probleem, niet het jouwe. En natuurlijk, als je merkt dat je vastloopt, dat je niet meer beweegt tussen verdriet, verlies en herstel, dat je alleen maar in het verlies zit of alleen maar aan het vermijden bent, dan dan kan het helpen om hulp te zoeken.

Maar zolang jij beweegt, zolang je voelt, zolang je leeft, ben je goed bezig. Terwijl er tegelijkertijd geen goed rouwen is. Laat dat ook nog even duidelijk zijn. Daar heb ik ook al best wel een podcast over opgenomen blogs over geschreven. Wat is goed rouwen? Nou, tot slot verdergaan na verlies is geen eindpunt. Het is geen moment waarop je kunt zeggen zo klaar, ik ben verder. Nee, het is een proces. Het is een proces van vallen en opstaan. Van verdriet en vreugde, van vastlopen en weer loskomen. Het is leren leven met een gat in je hart. Het is leren dat je sterker bent dan je dacht. Het is ontdekken dat liefde niet ophoudt bij de dood of bij een scheiding of bij welk verlies dan ook. Ik hoop dat je hier weer wat aan hebt gehad. En ik heb heel erg dit deze podcast gesproken tot degenen in rouw. Maar als hulpverlener is dit dus waar wij onze rouwende mee kunnen helpen door dit zo duidelijk te maken. Ik zie je graag.

Of nee, liever gezegd. Ik hoop dat je een volgende keer weer naar me luistert.