5.4. E.J. Van Gansen - E4: op oorlogspad in de Antwerpse Kempen (27 okt - 11 nov 1798)

Dit is de vierde aflevering over het leven van Emmanuel Jozef van Gansen, één van de Kempense leiders van de opstand tegen de Franse bezetter in 1798, beter bekend als de Boerenkrijg.

Het Directoire stuurt 2 legereenheden uit de Bataafse Republiek naar de Antwerpse Kempen om het Boerenkrijgleger van Jozef van Gansen en zijn kompanen voor eens en voor altijd van de kaart te vegen. Een dodelijk kat en muisspel ontvouwt zich waarbij de beide legergroepen elkaar een eerste maal treffen in Herentals op 28 oktober 1798. Op 5 november volgt een volgende grote schermutseling waarbij het bijna volledige Brigandsleger een legercolonne onder leiding van de Franse generaal Chabert overvalt. Maar wie is er aan de winnende hand? Benieuwd? Zeker luisteren dan zou ik zeggen. Veel luisterplezier alvast! Volg de podcast hierboven en krijg automatische updates! www.gidsnummer53.com . Episode 5: midden mei 2022. Als je naar mijn website gidsnummer53.com/blog surft, vindt u extra beeldmateriaal en verhalen over E.J. van Gansen en de Boerenkrijg. 

Volg de podcast en krijg automatische updates!
@luisteraars op Spotify en Apple Podcast: niet vergeten te raten aub.

Chapters

• 0:00 Intro
• 1:20 Meer dan relletjes !
• 2:39 Guerilla oorlog
• 4:05 Coloud opent de jacht op de Kempense Brigands
• 6:06 Turnhout, het eerste doelwit
• 7:47 Herentals, het eerste treffen!
• 11:42 Leuven en Jozef van Gansen
• 13:56 Een 'Nationaal' leger in de Kempen
• 16:48 Meerhout, 5 november 1798
• 20:24 3 Franse colonnes doorkruisen de Kempen!
• 22:47 Outro

Transcript

Jozef van Gansen en de Boerenkrijg van 1798. Episode 4.
Oktober 1798, de opstand tegen de Franse bezetter was overal uitgebroken in de Verenigde Departementen.. Groepjes conscrits en jonge mannen gingen op jacht naar de doopregisters en de conscriptielijsten van hun parochies en municipals. Men stookte ze op om aan de inlijving in het Franse leger te ontsnappen; en passant koelde men zijn woede op de lokale  ambtenaren en gendarmes en gingen de Vrijheidsbomen tegen vlakte. Het Directoire had al snel door dat dit niet zo maar relletjes waren… Dus stuurden de Directeurs troepen vanuit Noord Frankrijk naar het Schelde en Leie Departement. Daar werd het vuur in de verzetshaarden snel gedoofd door een hard en zeer repressief optreden van de Franse soldaten. Maar in het departement der Twee Neten, en dan vooral in de Antwerpse Kempen, daar hadden Jozef van Gansen en zijn medestanders een heus Brigandsleger gevormd nog voordat het leger tussenbeide kon komen. Geel en Mol waren in handen van de opstandelingen zoals ik u verteld heb in de vorige aflevering… Ook in Herentals en Turnhout zwaaiden ze eventjes de plak. Maar ook de Fransen zaten niet stil. Er werden troepen samengetrokken in de Bataafse Republiek. Een confrontatie was onvermijdelijk/op til….
Van Gansen en zijn Brigandleiders beseften maar al te goed dat ze in een open veldslag geen partij zouden zijn voor het Franse leger. Net zoals tijdens de Brabantse Omwenteling van 10 jaar eerder zouden ze proberen om de Fransen te bekampen in een soort van guerilla oorlog, waarbij men trachtte de Sansculotten naar en in de steden en dorpen te lokken en ze daar te bekampen in huis aan huis gev echten, op kerkhoven, op de stadswallen, in de kleine ruimtes laten we zeggen… dat was het plan! Van Gansen wist ook dat als hij de opstand tot een succes wilde maken, hij de middelgrote steden nodig had als steunpunten, om de grote Republikeinse bolwerken als Antwerpen, Brussel en zo meer te kunnen isoleren… om ze zo op termijn te kunnen innemen. Turnhout, Herentals, Lier, Leuven, Diest, Hasselt… u zal ze allemaal de revu zien passeren in wat volgt. Om er toch enigszins een beetje lijn in te houden, focus ik me vooral op de plaatsen waar er ofwel een beslissend treffen is geweest tussen de Brigands en de Fransen of daar waar van Gansen ook effectief aanwezig was tijdens een militaire actie. Want vergeet niet beste luisteraar dat er eind oktober 1798 overal en bijna tegelijkertijd schermutselingen waren met groepjes opstandelingen. 

En wat deden de Fransen? Wel, een zekere generaal Colaud had carte blanche gekregen vanuit Parijs: zijn opdracht was simpel: het zuiveren van de Antwerpse Kempen en de vernietiging van het Brigandsleger! Colaud kondigde daarop onmiddellijk de staat van beleg af. Oproerkraaiers konden zich verwachten aan zware straffen en geldboetes. De lokale municipaliteiten zouden verantwoordelijk worden gesteld voor alle toegebrachte schade als de overheid kon bewijzen dat ze hulp geboden hadden aan de opstandelingen. Dit deed vele stedelingen en burgers wel 2x nadenken vooraleer ze de brigands zouden steunen, zelfs al waren ze niet Republikeins gezind. 

2 grote legereenheden werden klaargemaakt: een colonne zou uit Bergen op Zoom vertrekken in de richting van Antwerpen; ze telde zo’n 750 infanteristen, 100 Jagers te paard en 2 kanonnen. Hun eerste doel was vooral de Steenweg van Antwerpen naar Parijs vrijwaren, de legers in de Bataafse Republiek mochten niet worden afgesneden. Een tweede veel grotere colonne van bijna 3600 militairen en zwaar geschut trok op vanuit Breda op in de richting van Turnhout. We spreken 27 oktober 1798.

Enkele dagen voordien had een klein legertje van enkele honderden tot mss 1000 brigands zich meester gemaakt van Herentals en Turnhout. Ze hadden er de conscriptielijsten buitgemaakt, de vrijheidsboom omgehakt en de kerkuilen (dat waren de geestelijken die de eed van trouw hadden afgelegd) een pak rammel gegeven en verjaagd. Voor de rest gedroegen ze zich behoorlijk gedisciplineerd tov een bevolking die niet echt stond te juichen bij hun komst, de angst op vergelding was reëel!.
Op 27 oktober 1798 was het dag op dag 9 jaar geleden dat Van der Mersch in de straten van de stad de Oostenrijkers had verslagen in bloedige straatgevechten… weet u nog in de 1e aflevering? Welnu, het nieuws dat de Fransen op komst waren deed de paniek toeslaan… de burgers van Turnhout smeekten de Brigands om hun stad te verlaten… uiteindelijk lukte dat tegen de avond… het legertje opstandelingen trok naar Herentals. Ze waren nog niet weg, of plots stond Pieter Corbeels daar met 100 bewapende brigands… Kent u hem nog, de drukker van het clandestiene misboekje in de vorige aflevering? Wel, hij had zich ontpopt tot de leider van de Brigands in Turnhout en hij was met zijn eenheid op weg naar Diest, toen hij bericht kreeg dat de Fransen onderweg waren naar zijn thuisstad… hij haastte zich terug, maar bij aankomst werd ook hij nederig verzocht om weer te vertrekken… wat hij uiteindelijk ook deed. Hij besefte zelf ook wel dat hij geen match was voor de Fransen. Ook zijn weg leidde naar Herentals. Waarom de Brigands allemaal naar Herentals trokken? Misschien omdat het de enige ommuurde stad was in de Kempen en dus beter te verdedigen? Tis maar een hypothese!

In elk geval, nog geen 2 uur nadat Corbeels de stad verlaten had, stond de voorwacht van de Franse colonne in Turnhout, het was 5 uur ‘s morgens. De stad werd gespaard omdat ze meewerkte met de Fransen. Alvorens door te trekken, planten de soldaten nog snel een nieuwe Vrijheidsboom, ha!

Daunting music

Corbeels kwam zeer vroeg in de ochtend van 28 oktober in Herentals aan. Hij en zijn 100  Jongens waren de laatste versterking die toekwam. Er waren ca. 2000 Brigands die de Fransen opwachten. Het opperbevel lag bij D.H. Stollmann uit Zoerle Parwijs. De lokale leider was Heylen uit den Luipaard op de grote Markt. 

De Fransen naderden de stad vanuit Vorselaar. Aan de Nederpoort stuurde de Franse overste Bonardi een ruiter met witte vlag om de overgave van de stad te eisen. “Geef jullie over of jullie worden vernietigd” Rendez vous ou vous serez détruite” Een Brigand schoot hem dood… wanneer er nog een ruiter van een 6-koppige patrouille in de stad werd neergeschoten, zette Bonardi de aanval in. Net zoals in Turnhout in 1789 beschoten de Brigands de Fransen vanuit de huizen… maar deze keer liep het anders… een voor een werden de gebouwen in brand geschoten, de Patriotten moesten steeds verder terugtrekken. Ook het oude Augustijnenklooster ging in de vlammen op… Voor zij die Herentals kennen, vandaag blijft er enkel nog de oude infirmerie van over en die staat aan de Augustijnenlaan. Zelfs op het Begijnhof werd er gevochten en geschoten… eens de gevechten op de Grote Markt waren aanbeland, was de strijd voorbij, de Brigands konden niet anders dan de benen te nemen, de stad uit… De Fransen plunderden nog even maar werden afgekocht met oorlogsschatting van 1250 gulden. Bijna 100 huizen stonden in brand… Vanuit Lier, dat zelf op het nippertje gespaard bleef van Franse verwoesting, kon men de gloed van de brandende stad zien. Volgens Bonardi maakte hij in slechts 2u tijd meer dan 600 doden aan de kant van de vijand. Da’s redelijk overdreven, met enkele 10-tallen zal het wel goed geweest zijn. De Fransen telden 5 doden en vele gewonden. Ook onze eigen Belgische geschiedschrijvers maakten van deze serieuze schermutseling een ware veldslag, de 1e in Boerenkrijg, beide kampen wilden met de eer en glorie gaan lopen, zowel de winnaars als de verliezers! (ik ga nu ook niet meer over de slag bij Herentals spreken tijdens mijn rondleidingen). Nu, Bonardi was er wel van overtuigd dat hij het Brigandsleger uiteen had geslagen en dat de overwinning voor het rapen lag… zo overtuigd zelfs dat er een grote overwinningsparade in A’pen werd gehouden… maar hij en met hem vele anderen, was iets te voorbarig geweest met zijn conclusie! De strijd was nog maar net begonnen.

Heeft u daarnet goed geluisterd beste luisteraar? Heeft u de naam van Jozef van Gansen horen vallen? Nee? Da klopt, hij was immers niet aanwezig bij het eerste grote treffen met het Franse leger. Hij was enkele dagen voorheen zonder zijn eigen eenheden richting Leuven getrokken op het moment dat Herentals en Turnhout werden bezet. Waarom hij dit deed is niet echt geweten… was het de lokroep van enkele oude strijdmakkers van tijdens de Brabantse Omwenteling? Of wilde hij gewoon zo snel als mogelijk de Fransen bekampen? Wie zal het zeggen, maar gezien zijn exploten in de vorige afleveringen, zou het mij niet verwonderen…
In elk geval, Leuven was strategisch heel belangrijk, het was de poort naar de Kempen en het Hageland vanuit Brussel en natuurlijk ook andersom! Op 25 oktober verzamelden de Brigands uit de omliggende dorpen en het Hageland zich voor de poorten van de Dijlestad. Van Gansen had zoals gezegd zijn oude strijdmakkers meegebracht. 
Volgens het dagrapport van de Franse commandant ter plaatse was het brigandslegertje 800 man sterk. Zijn eigen garnizoen telde op dat moment slechts enkele tientallen soldaten. En toch liep het fout voor de Patriotten. De aanval ging totaal de mist in bij gebrek aan munitie en tactische ‘onkunde’. De Brigands die de stad waren binnengedrongen werden verdreven en verslagen. De Brigandsleiders rammasseerden vlug hun Jongens en trokken zich terug naar de Antwerpse Kempen. Jozef van Gansen, die voor alle duidelijkheid de aanval op Leuven niet persoonlijk geleid had, trok met zijn eenheid via Rotselaar, Putte, Heist od Berg en Westerlo naar Geel… zijn moment de gloire zou nog komen; in Leuven was in elk geval weinig roem te rapen geweest.  

Music

Vanaf begin november 1798 werd Geel en omstreken een beetje het verzamelpunt van de Brigands na hun nederlagen in Leuven, Herentals en elders in de Verenigde Departementen. Ook de wervingen in de Kempen leverden extra manschappen op… De Fransen en de lokale municipale agenten overdreven opnieuw hun aantal, u weet ondertussen waarom beste luisteraar. Zij spreken van 5 à 6000 tot wel 10.000 brigands, de meeste onder hen Kempenaars. Jan Goris, oud stadsarchivaris van Herentals, komt in zijn standaardwerk over de Boerenkrijg aan een schatting van ca 3 à 4000 man, zoveel als de 3700 die Van der Mersch destijds ter beschikking had om de Oostenrijkers te verslaan tijdens de BO. 
Al die manschappen werden ingekwartierd in Geel, Mol, Meerhout, Balen, Dessel, Retie, Olmen en Arendonk. Ook Westerlo en Tongerlo stonden onder controle van Brigands. En van 6 tot 7/11 was Corbeels leider in Turnhout… Het was net of er een soeverein gezag was in de Kempen in die novemberdagen… en met een eigen ‘nationaal’ leger dan nog wel! En van Gansen, Corbeels, Meulemans, Van Dijck, en enkele anderen traden naar voor als de onbetwiste leiders! 

Elke brigand had recht op een karig soldij, het was niet veel, maar het bevorderde wel het moreel van de troepen. Het geld kwam van de oorlogsbelastingen die Penningmeester Van Dyck overal inde; de municipaliteiten konden er niet mee lachen, want zij betaalden die… net zoals ze de rekening van de inkwartieringen gepresenteerd kregen!

Voor het zielenheil van de manschappen zorgden enkele aalmoezeniers. Het waren oud pastoors die ondergedoken waren, die nu dagelijks de missen lazen aan de Jongens. Dat is ook weer zo’n beeld van de Boerenkrijg dat je vaak ziet terugkomen op afbeeldingen in de geschiedenisboeken: een priester op een verhoog in het midden van een marktplein die het kruis ter hemel richt en honderden geknielde soldaat-boeren de absolutie geeft… Echt of fake news? Hier ben ik geneigd om te zeggen ‘echt’ omdat het openbaar opdragen van missen al een daad van verzet op zich was, en de vele jonge gasten die ten oorlog trokken een spirituele opkikker en houvast zeker en vast noodzakelijk vonden.

Het Brigandsleger was dus stelselmatig gegroeid en volgens Franse spionnen was ook hun bewapening er op verbeterd sinds de slag bij Herentals. De meeste hadden jachtgeweren en karabijnen. Munitie werd aangevoerd uit Bataafse Republiek. En volgens de overlevering werd er ook munitie gegoten in de kleine Tiendenschuur van de abdij van Tongerlo. Het lood kwam van de dakgoten van de afgebroken abdijgebouwen. Het is onder meer daarom dat deze schuur in de abdij tot op de dag vandaag de Boerenkrijgschuur wordt genoemd.

En wat deden de Fransen? Wel die bleven jacht maken op het brigandsleger in de Kempen… en om het in de tang te nemen, werd er vanuit het Departement van de Nedermaas (huidige provincie Limburg) een nieuwe aanval ingezet door generaal Chabert. Met zijn eenheid van ca 600 soldaten trok hij naar wat hij dacht wat het hoofdkwartier van de Brigands was… de verlaten abdij van Tongerlo.
4 november 1798. Van Gansen is op de hoogte van de komst van Chabert. Hij laat alle Jongens in de Kempen oproepen/sommeren en laat een garnizoen van 200 man achter in Geel om het te verdedigen. Een dag later valt hij bij Meerhout de colonne van Chabert aan met minstens 3000 en mss wel 4000 man. De Brigands zijn numeriek zwaar in het voordeel… Chabert leidt een smadelijke nederlaag en de Fransen vluchten hals over kop weg. Hoe de “veldslag” juist is verlopen weten we niet, Chabert heeft er geen verslag van gemaakt… ah nee, die moest vooral zijn eigen gezicht redden in Brussel bij zijn superieuren! Aan Franse zijde waren er zeker een tiental doden en enkele gevangenen, volgens een oud Boerenkrijglied was Chabert gewond en zelfs even krijgsgevangene van de Brigands. Een gewonde Franse officier getuigde na de strijd “c’est avec la plus grande tristesse que je vous annonce que les Brigands nous ont forcés d’abandonner le 15 Brumaire an VII, le village de Meerhout, après nous avoir tué ou pris 12 ou 14 hussards ou grenadiers et 18 chevaux”. Naast de doden en gewonden moest Chabert ook 18 paarden én zijn bagage achterlaten;... en zo’n officier, die had wel wa spullen bij op veldtocht. 
Psychologisch was deze overwinning van groot belang; ze was super voor de moraal en de samenhorigheid in het brigandsleger. Het is hier dat Jozef van Gansen zijn aureool krijgt van de grote Brigandsleider… maar, puur tactisch heeft hij geen voordeel gepuurd uit de vlucht van de Fransen; ze hadden ze moeten achtervolgen en in de pan hakken om de overwinning compleet te maken; en dat heeft hij nagelaten, met grote gevolgen later. Ik denk wel dat het groot feest was in Geel en omstreken die 5e november 1798! Partynoises
Zoals te verwachten viel, kwam er al heel snel reactie vanuit Brussel. Generaal Colaud stuurde vanuit 3 richtingen 3 mobiele colonnes de Kempen in ter verkenning. Ze kregen de opdracht om heel voorzichtig te werk gaan, troepensterktes peilen en mss hier en daar een klein aanvalleke doen… Zo hard zat de schrik er in om op een counter te lopen. Na de verkenningen zou dan op 18 november een grote legermacht, versterkt met verse troepen uit het Rijnland, het Kempische Brigandsleger voor eens en altijd komen verslaan en van de kaart vegen. Maar het liep enigszins anders. De 3 kleine Franse colonnes raakten overal slaags met de Patriotten: in Turnhout op 7 november, Corbeels moest de benen nemen, de Franse soldaten plunderden in de stad! In Geel op 9 en 11 november, weer werden de Brigands uiteengedreven. 
Op 11 november deed generaal Jardon, bevelvoerder van 1 van de 3 colonnes, een aanval op de abdij van Tongerlo, waar zich heel wat Boerenkrijgers hadden verschanst… hij moest wachten op extra geschut, maar ‘s nachts ontsnapten de brigands. ‘s Ochtends moest de generaal vaststellen dat hij voor een lege abdij stond. Op hetzelfde moment botste Chabert in Meerhout, alweer daar, op een behoorlijk groot aantal Jongens olv van Jozef van Gansen. Er zou tot ‘s avonds gevochten zijn; volgens de Fransen behaalden ze “une victoire indécise”; 200 boerenkrijgers bleven dood achter op het slagveld. De Franse soldaten trokken moordend en plunderend door het dorp… Chabert was not amused blijkbaar met deze actie. In Geel kwamen Chabert en Jardon en hun eenheden uiteindelijk samen… en tot hun verbijstering was het Brigandsleger letterlijk in rook opgegaan… ze waren het nergens meer tegengekomen… waar was het gebleven? En waar was Jozef van Gansen? Tja, dat zal u in de volgende aflevering kunnen ontdekken beste luisteraar… tot dan al maar weer!