5.5. E.J. Van Gansen - E5: het eindspel en de nederlaag (12 nov - 5 dec 1798)

Dit is de laatste aflevering over het leven van Emmanuel Jozef van Gansen, één van de Kempense leiders van de opstand tegen de Franse bezetter in 1798, beter bekend als de Boerenkrijg.

12 november 1798. De Brigands bezetten Diest in het Hageland. Tactisch geen al te beste move, want ze worden door de Fransen onmiddellijk omsingeld. Ze zitten als ratten in de val. Bij een drieste uitval krijgt Jozef van Gansen een kogel in het gezicht... Is hij dood? Leeft hij nog? Dankzij een list geraakt het leger van de Patriotten nog uit de omknelling. Maar dan gaat het snel. Mol, Hasselt.... Generaals Colaud en Chabert trekken de strop rond de Boerenkrijgers verder dicht. Kent u de afloop nog? En wat met van Gansen? Luister alvast naar deze laatste episode in de Boerenkrijg en ontdek het zelf.  Veel plezier.  Volg de podcast hierboven en krijg automatische updates! www.gidsnummer53.com . Als je naar mijn website gidsnummer53.com/blog surft, vindt u extra beeldmateriaal en verhalen over E.J. van Gansen en de Boerenkrijg.

Volg de podcast en krijg automatische updates!
@luisteraars op Spotify en Apple Podcast: niet vergeten te raten aub.

Chapters

• 0:00 Intro
• 1:24 De Brigands nemen Diest in
• 6:25 De uitbraak uit Diest
• 8:21 Waar is van Gansen?
• 9:43 De list van Diest!
• 12:14 De jacht op van Gansen
• 13:35 Nederlaag in Mol
• 15:33 Op weg naar de Nedermaas
• 17:35 Hasselt !
• 19:15 Het einde van de opstand
• 22:35 De historische waarde van de Boerenkrijg
• 25:46 Wat is er geworden van ...?
• 27:06 Jozef van Gansen na de slag bij Diest
• 29:20 Epiloog

Transcript

Jan Cornelis Elen, de man die eind oktober de mislukte aanval op Leuven had geleid, had zich sindsdien met zijn eenheden koest gehouden in het Hageland. Toen hij van zijn spionnen hoorde dat Chabert bijna al zijn troepen had weggetrokken uit de vestingstad Diest, op jacht naar het Brigandsleger in de Antwerpse Kempen, wel, toen zag hij zijn kans schoon! Bijna zonder slag of stoot verjoeg hij het Franse garnizoen - amper nog 90 man sterk - en nam de stad in. Alles wat Republikeins is nam de benen! Het is 12 november 1798. 
Diezelfde dag nog arriveerden ook de meeste compagnieën uit de Kempen in de Demerstad! Ze waren achter de rug van Chabert en Co vertrokken naar het Hageland. Het ‘Nationale Leger’ was weer verenigd; het telde naar schatting 3 à 4000 Boerenkrijgers en een Keurkorps van 400 Leuvense Jagers die beter bewapend waren dan de rest van de Jongens. Waarschijnlijk hadden deze Jagers ttv de BO gediend in het gelijknamige detachement! Elen heeft de algemene leiding, Van Gansen, Meulemans, Corbeels en enkele anderen vormen een soort “etat major”. 

De Fransen waren verbaasd door de move richting Diest, maar ze waren er ook snel weer van bekomen… want, de Boerenkrijgers hadden eigenlijk een blunder van formaat begaan! Ze hadden zichzelf opgesloten binnen de muren van de stad, zonder extra proviand, zonder goede wapens en extra munitie en met 5000 burgers… ze zaten als ratten in de val! Snel werden er nog loopgraven gegraven voor de stadsmuren… 

Een dag later zagen de Jongens de blinkende bajonetten in de heuvels rond de stad… Chabert en Jardon waren al ter plaatse en begonnen direct met de omsingeling van de stad. Enkel een stukje van ca 1000m werd opengelaten… dat was moeras met waterstanden tot 2m diep… langs daar zouden de Patriotten niet kunnen ontsnappen zo dachten de Fransen…

wardrums

Daunting Music

attack, battle cries, kanonvuur
Op 13 november 1798 om 11u begon de Franse aanval; de infanterie rukte op maar werd gestuit door geweervuur uit de loopgraven buiten de muren. Chabert liet zijn kanonnen aanrukken en vuren op de stellingen van de Boerenkrijgers… die trokken zich snel  terug. De beschieting van de stad had weinig effect voorlopig, de Jongens weerden zich als duivels. Chabert zelf had zijn les geleerd na Meerhout, hij was véél voorzichtiger geworden; hij wist dat er nog versterking op komst was, dus ging hij tijd winnen!

Een lokale ooggetuige verklaarde later: “plots draaiden de Franse soldaten hunne kolven naar omhoog en staken den witten zakdoek op”... Chabert wilde onderhandelen met de Brigands over een staakt het vuren. Na kort overleg gingen ze akkoord: Meulemans, Van Gansen en Stollman, de leider destijds in Herentals, trokken naar het Franse kamp. Daar kregen ze het volgende voorstel van de Franse generaals die zich hielden aan de richtlijnen van het Directoire: de rebellen kregen amnestie en de vrije aftocht op voorwaarde dat ze hun wapens zouden inleveren én dat de leiders zich overgaven aan de Fransen. Het antwoord liet even op zich wachten, maar het was NEE, we geven ons niet over! Volgens Jardon was er onenigheid binnen de gelederen van de boerenkrijgers, velen beseften dat ze kansloos waren, maar wilden vooral Van Gansen, Elen, Meulemans en co de strijd WEL voortzetten, tot het bittere einde! 

Dit was later natuurlijk koren op de molen van de auteurs die schreven over de Boerenkrijg… heldhaftig, daadkrachtig, bijna iets romantisch zelfs… hoe alle Jongens zich eendrachtig achter hun leiders schaarden… voor Outer en Heerd, DE leuze van de Boerenkrijg in vele liederen en boeken in de 19e en 20e eeuw, we vechten door, zij aan zij, voor ons geloof en onzen thuis … helaas was dit niet de realiteit! Wie er nu voor of tegen het doorvechten was, het fijne zullen we er nooit van weten, maar na 3 uur verlieten de onderhandelaars de tent van de Franse generaals… de strijd werd verder gezet. Ze waren nog niet terug binnen de muren van Diest of de kanonnen kwamen terug in actie en dit tot ‘s avonds laat!

‘s anderendaags arriveerden de 2000 extra manschappen voor Chabert die onmiddellijk de beschieting van de stad liet hervatten… De Brigandsleiding besefte dat ze iets moesten ondernemen wilden ze een slachting voorkomen… In de ochtend deden ze 2 uitvallen om de kanonnen van de Fransen te bemachtigen, …tevergeefs. Op de middag volgde een 3e uitval. Onder leiding van Jozef van Gansen voerden de “Leuvense Jagers” een zeer forse aanval uit op de Allerheiligenberg, een van de heuvels rond Diest. Daar stonden de meeste veldstukken. De aanval was zó fel, dat de Franse soldaten in paniek gingen lopen en de kanonnen in de handen van de Brigands vielen. Maar niet voor lang echter… terwijl men het geschut in de richting van de stad aan het verslepen was, werd van Gansen geraakt door een kogel in de onderlip en kin; hij stortte voor dood neer! Zijn companen lieten de kanonnen voor wat ze waren en al vechtend trokken ze zich terug achter de wallen, en zoals steeds namen ze daarbij hun doden en gewonden mee… Een getuige zei later, “ze hadden die kanonnen gerust tot in de stad kunnen slepen, hadden ze maar wat meer ervaring in de strijd gehad”, paniek heeft er dus anders over beslist!

Music

Jozef van Gansen was niet dood, maar wel zwaar gewond. Voor hem was de strijd voorbij! Hij werd naar het Gasthuis gebracht ter verzorging. Het wegvallen van misschien wel dé leider, deed het moreel van de Boerenkrijgers absoluut geen goed… bovendien was hun munitie en proviand zo goed als op. De Fransen bleven de stad verder bestoken, dit was het einde moeten vele Jongens gedacht hebben… en ook aan Franse zijde dacht men dat, want plots verscheen generaal Colaud, de opperbevelhebber vanuit Brussel aan het front. Hij voelde de overwinning en de zegepraal die er bij hoorde, wilde hij voor zichzelf, die ging hij niet laten aan Chabert en Jardon, zijn generaals die er door hun blunder voor gezorgd hadden dat de Patriotten Diest hadden ingenomen! Maar o ironie, die flater zou uiteindelijk het einde betekenen voor de Boerenkrijgers, want door Diest te bezetten tekenden ze hun eigen doodvonnis! Bij het zonsopgang van 15 november zou Colaud “cannoner et brûler la ville”, de stad in brand laten schieten en het Brigandsleger voor eens en voor altijd vernietigen…

Maar terwijl Colaud al zat te dromen van zijn parade in Brussel, bedachten de Brigands opnieuw een truuk om aan de Fransen te ontkomen! 
Albert Meulemans was landmeter, weet u nog? En een tiental jaar voor de Boerenkrijg had hij in die hoedanigheid een gedetailleerde kaart van Diest en omstreken gemaakt, en die kennis zou nu heel goed van pas komen. Aan de kant van het moeras hadden de Fransen geen soldaten liggen, weet u nog? Wel, net daar liep er een dijk door het overstroomd gebied tot aan de abdij van Zelem… 3km, dat was de afstand tussen vernietiging en de vrijheid. Aan de sluis van de Demer bouwde men een soort pontonbrug met planken tot op de Demerdijk… tegen de avond was die klaar en in het donker begon in alle stilte de evacuatie van het Brigandsleger. Urenlang liep alles vlot en gedisciplineerd; maar toen de achterhoede aan de oversteek begon liep het mis; de gammele brug begaf het onder het gewicht.. volgens getuigen verdronken daarbij meer dan 70 jongens, volgens de Fransen zelfs meer dan 400! Een van de slachtoffers was Theodoor van Dyck, de schatbewaarder. In zijn ransel zouden de Fransen later de namen- en regiments lijsten van het Boerenleger vinden; zo wisten die ook ineens hoe het georganiseerd was en wie de leiders waren!

Tegen 4u ‘s morgens was het leger veilig in de abdij; Corbeels sprak hen toe: “Jongens, jullie kunnen naar huis, leg de wapens neer”... voor velen was dit ook echt het einde van de Boerenkrijg. De rest van het leger splitste zich in 2. Een deel trok naar de Kempen, een ander deel richting Limburg.

Toen de Fransen bij het ochtendgloren hun aanval wilden inzetten, waren de vogels alweer gaan vliegen. Colaud was woest, hij schoot letterlijk in zijn Franse colère! Als straf voor de collaboratie van de Diestenaren liet hij zijn soldaten plunderen en brandschatten. De stad kreeg een oorlogsschatting van 50000 franken opgelegd… een astronomisch hoog bedrag! De Franse soldaten zochten huis voor huis naar achtergebleven en vaak zwaargewonde Brigands… ze werden gearresteerd. Wie ze echter niet konden vinden was Jozef van Gansen. Luister even mee naar volgende anekdote: “een kist met stenen gevuld en op het kerkhof begraven, deed zijnen dood geloven. Middelerwijl werd den moedigen vaderlander aldaar in een vriendenhuis verzorgd en verpleegd en weldra op eene listige wijze naar Testelt gevoerd, waar hij zich eenigen tijd in de schuur der groote hoeve van den heer Meynckens schuil hield.” En wat was dan het befaamde list? Wel, ik kan het volgende lezen in een boekje over zijn leven uit de 19e eeuw: “eene beerton op een boerenkar geladen, bracht Van Gansen, ondanks de strenge bewaking der Franschen naar Testelt, zonder dat iemand zijn ontvluchting ontdekte”. Amai! Testelt is vandaag een deelgemeente van Scherpenheuvel, op de grens tussen het Hageland en de Kempen. De bossen en dorpen rondom Diest werden eveneens uitgekamt op jacht naar brigands, maar veel konden de Fransen er niet vangen. 

Music

Na het debacle van Diest zwierven verschillende groepen en groepjes Brigands rond doorheen de Kempen en het Hageland. Vanaf 21 november begonnen ze zich weer te hergroeperen in en rond Mol. Meulemans en zijn eenheden, Corbeels en zijn Jongens, Elen en zijn mannen… in totaal verzamelden zich nog steeds meer dan 1000 manschappen. Maar Colaud had dat natuurlijk ook in de smiezen. Hij stuurde in totaal 3800 militairen, infanterie én ruiterij, met zwaar geschut naar de Kempen; zowel vanuit het noorden als vanuit het zuiden zouden de Brigands worden aangevallen, uiteengeslagen én opgeruimd worden; deze keer zouden ze niet meer ontkomen! 

Een dag later, op 22 november begon de strijd, die bekend is geworden als de slag bij Mol. Maar eigenlijk waren dit meerdere schermutselingen tussen groepen Brigands en eenheden Franse soldaten in en rond de gemeente, het was geen echt open gevecht! De Fransen waren zwaar in overtal en beter bewapend, dus de uitkomst stond al bijna vast vanaf het begin… 400 tot 500 Jongens verloren het leven, een heel deel gooiden hun wapen weg en gingen naar huis. De rest nam de benen en trok naar het Hageland… Stollman, één van de leiders verdween die dag, er is nooit nog iets van hem gehoord. Meulemans en Corbeels ontsnapten maar werden wat later bij toeval opgepakt in de bossen van Postel. De Fransen konden hun ogen niet geloven, dat ze 2 van de opperleiders te pakken hadden… ze werden onder zware bewaking naar Brussel gevoerd ter ondervraging!

Aan Franse kant heerste er veel optimisme, want nu waren die boeven en loebassen eindelijk verslagen… maar Colaud in Brussel, die zijn colère en frustratie was nog niet over. Er waren weer een hele hoop Brigands ontsnapt, en hij besefte dat die niet zouden opgeven en dat hij nog eens een expeditie zou moeten op touw zetten om de hele opstand definitief de kop in te drukken! En hij kreeg gelijk! Tegen eind november kreeg de opstand zelfs een nieuw elan… er waren weer ronselaars actief, een nieuwe lichting conscrits en groepen opstandelingen uit Brussel en Waals Brabant sloten zich aan bij wat er nog overbleef van het Kempense leger én de bevolking deed ook meer en meer mee, het was meer dan wat passief verzet. Er volgde weer een kat en muisspel tussen de Brigands die overal opdoken in het Hageland en weer even snel verdwenen en 4 Franse colonnes die nu uit alle windstreken jacht op hen maakten… 

Vanuit de Kempen en het Hageland trokken de Brigands naar het departement van de Nedermaas, dat was hun enige vluchtweg nog. Op 3 december waren ze in Alken met 2 à 3000 man, er vormde zich een nieuw nationaal leger. Volgens de volksoverlevering was Jozef van Gansen hersteld van zijn verwondingen en nam hij in Alken opnieuw de leiding over het Boerenkrijgleger. Dit was een fabeltje, gretig overgenomen in de latere romantische geschiedschrijving, ook in dat boekje over zijn leven waar ik daarstraks uit geciteerd heb; Van Gansen was nooit in Alken en zou ook niet deelnemen aan wat er volgen zou. Het zegt wel genoeg over de mythevorming rond zijn figuur. De leiders van dit leger waren Elen en Jean Baptist van Haezendonck uit Aarschot. Op 4 december namen de Brabanders Hasselt in, zonder al te veel tegenstand. De ontvangst was echter heel koeltjes, de lokale burgerij was Republikeins, hard bezig met het eigenbelang en de schrik voor Franse represailles zat er goed in!

In de stad werden er ondertussen 3 à 4000 Jongens ingekwartierd bij de 5700 burgers. Maar Hasselt was Diest niet. Er heerste redelijke discipline, zelfs de Franse vlaggen en de Vrijheidsboom werden niet neergehaald. Dit leger was op doortocht, ze verbleven tijdelijk in Hasselt om te wachten op versterkingen uit de Antwerpse Kempen. Hun eigenlijke doel was Maastricht, de departementshoofdplaats. 

Toen Colaud in Brussel en Chabert het nieuws vernamen dat de Brigands zich opnieuw hadden ingesloten in een stad met vervallen wallen, waren ze eerst verbaasd, maakten die boeren nu weer dezelfde fout, moeten ze gedacht hebben? Maar ze reageerden vliegensvlug, een buitenkans als deze zouden ze niet meer krijgen. Alle troepen die in de buurt aanwezig waren, minstens 3 a 3500 militairen, kregen de opdracht naar Hasselt op te trekken. In de ochtend van 5 december kwamen de eerste aan. De Brigands, zich van geen Frans kwaad bewust, dachten eerst nog dat het de Kempense collega’s waren; groot was hun verbazing om vast te stellen dat het Franse militairen te paard waren. Hasselt werd omsingeld, de stadspoorten tot puin herleid en de stadswallen vol bressen geschoten. De ene Franse stormaanval op de andere volgde, de 4e was de beslissende. De Franse infanteristen drongen zo diep in de stad door dat de Brigands niet anders konden dan zich uit de voeten maken… er vielen heel wat slachtoffers. Eens uit de stad werden de vluchtende Jongens door de Franse ruiterij ingehaald en velen onder hen zonder pardon afgemaakt! Eén van hen was één van de aalmoezeniers van het Brigandsleger, eerwaarde Kanunnik Melin. Volgens de overlevering had Jozef van Gansen hem geëscorteerd in zijn huifkar tijdens de vlucht. Ik citeer weer uit het boekje: “Helaas, op het oogenblik dat men gaat ontsnappen, breekt een rad van het voertuig. Twintig vijanden te gelijk omringden de vluchtelingen. De priester, het hart met bajonetsteken doorboord, stort levenloos ten gronde. Van Gansen, jong, sterk, behendig, en als een leeuw vechtend, ontkomt als bij mirakel aan zijne vervolgers. Eenige dagen later keert hij te Westerloo, behouden in het vaderlijk huis weder.” Maar zoals u ondertussen weet luisteraar, Jozef van Gansen was helemaal niet aanwezig daar in Limburg. Maar tot op het bittere einde, waarde zijn naam echt overal rond… hij was reeds tijdens de opstand een echte volksheld geworden, hét symbool van onverzettelijke strijd tegen de gehate Fransen!!
Maar wat er ook van zij, Hasselt, 5 december 1798 was het definitieve einde van de Boerenkrijg, Colaud en zijn generaals hadden hun slag thuisgehaald!

Music

We zijn aan het slot van ons vertelsel over de Boerenkrijg gekomen. En hoe beoordeel ik nu deze ganse historie? De Boerenkrijg was een opstand met vooral socio-economische oorzaken van hoge belastingdruk, extreme inflatie die vooral buiten de grote steden tot armoede en miserie leidde. De conscriptiewet van september 1798 deed dienst als lont in het kruitvat. In geringere mate zal ook de antiklerikale politiek van het  Directoire meegespeeld hebben, maar de katholieke geschiedschrijving in de 19e eeuw heeft dit sterk uitvergroot; de 19e en 20e eeuwse nationalistische historiografie heeft er ook een Vlaamse of Belgische opstand van gemaakt, en dat was al zeker niet het geval. De Boerenkrijg diende hier letterlijk  een propagandistisch doel, en gezien ons beeld over de opstand tot op de dag van vandaag geeft aan hoe goed men er in geslaagd is dat doel te bereiken. 
En de opstand zelf dan? Wel, als je de zaak kritisch bekijkt, dan waren de Brigands eigenlijk nooit een partij voor de Fransen. In de departementen van de Leie en de Schelde werden de opstootjes en schermutselingen al snel militair de kop ingedrukt! In de Antwerpse Kempen konden de Brigands zich verenigen in een soort leger door het gebrek aan Franse garnizoenen. Eens men dat in Brussel had opgelost, ontstond er een soort kat en muis spel, dat de Brigands slechts tijdelijk konden volhouden. Vergeet vooral niet beste luisteraar dat van Gansen en co nooit op pad zijn geweest met echte soldaten en dat hun tegenstanders dat wel waren! Ze waren slecht bewapend en konden de Fransen enkel bekampen in een soort guerilla-oorlog in de steden en dorpen. Er volgde nederlaag na nederlaag, omdat er nooit voldoende grote gevechtseenheden konden worden samengebracht om het de Fransen echt moeilijk te maken. Er is 1 uitzondering geweest, de slag bij Meerhout waar van Gansen de colonne van Chabert kon verslaan. Maar de juiste toedracht is niet echt bekend… dus… Voor de rest hadden de Fransen alles onder controle; en de slag bij Hasselt was het eindpunt van de opstand die een dikke 7 weken had geduurd. Voor onze Belgische, nationalistische geschiedschrijving was de Boerenkrijg bijna episch, voor de Franse historiografie amper een voetnoot! 

Volgens generaal Colaud sneuvelden 5608 Brigands. Later verschenen er cijfers van meer dan 10.000 doden. Vandaag, zonder dat er echt diepgaand bronnenonderzoek is gebeurd, schatten historici dat er rond de 5000 Jongens en enkele tientallen Franse soldaten het leven lieten tijdens de Boerenkrijg.

En wat is er geworden van de belangrijkste Kempense leiders die een hoofdrol speelden in deze podcast? De companen van Jozef van Gansen? Wel, ik vertelde reeds dat Theodoor Van Dyck verdronk tijdens de vlucht uit Diest. Albert Meulemans en Pieter Corbeels werden gepakt in de buurt van Postel en zouden uiteindelijk door de Franse krijgsraad ter dood worden veroordeeld. Beide werden geëxecuteerd in Doornik op 21 juni 1799.

Over Corbeels wil ik trouwens het volgende weetje nog meegeven. Hij was drukker zoals u weet. Na zijn dood zal zijn meestergast Philippus Jacobus Brepols de zaak overkopen van de weduwe van de Brigandleider… vandaag is Brepols nog steeds een vermaarde drukkerij in Turnhout. Tot slot overleefde Jan Cornelis Elen de slag bij Hasselt. Hij zou in 1799 nog enkele pogingen doen om het verzet tegen de Fransen weer leven in te blazen, maar werd uiteindelijk toch opgepakt. Hij slaagde er in om te ontsnappen en dook onder in de Bataafse Republiek. Daar zou hij blijven wonen tot aan zijn dood in 1838.

En wat is er van Jozef van Gansen geworden nadat hij uit Diest werd gesmokkeld? Hij leefde jaren ondergedoken, want de Fransen hadden uiteraard een prijs op zijn hoofd gezet als één van dé leiders van de opstand. Uiteindelijk kreeg hij amnestie en “mocht de oude strijder, thans gekromd door het lijden en de opsluiting, openlijk te midden van zijne vrienden en kennissen verschijnen”. Zijn oude dag sleet hij in Westerlo, als een behoorlijk rijk man kon hij zich bezighouden met zijn tuin en boomgaard.  

“Menig inwoner uit Westerlo herinnert zich nog den struizen en oprecht kristelijken grijzen ouderling, met gebogen rug, open gelaat en zoeten blik, die er, een halven eeuw geleden, dagelijks ter kerke door het dorp drentelde in zijn zwarten zijden hoed, zijn lange jas en zijnen korte broek”. 

Jozef van Gansen overleed thuis in Westerlo op 17 mei 1842 aan een beroerte. Op zijn bidprentje werd er een allusie gemaakt op de wonde die hij in Diest tijdens de Boerenkrijg had opgelopen. Er staat te lezen:
Ten 1 UREN
Als  Jesus van Annas gebragt word
en een kinnebak slag bekomt
O Jesu die voor Annas staet
Daer eenen boef uw wangen slaet
En u een zwaere kaecksmeet geeft
Daer hemel ende aerd van beeft
Ik bid u geeft geduld aen my
Als ik injurie t’onrecht ly.
En hoe groot de heldenstatus van Jozef van Gansen ook was geweest, ook hij was duidelijk maar een mens van vlees en bloed, voor wie de Boerenkrijg en zijn gevolgen een litteken zou blijven, zowel fysiek als moreel.