7.5. Martial Van Schelle - E5 extra: Nocturne "80 jaar executieplaats in Breendonk"

Dit is de 5e episode over het leven van Martial Van Schelle, een vergeten "Bekende Belg" uit Merksplas. Ook dit is weer een extraatje. Op 27 november 2022 organiseerde de VZW Vrienden van het Fort van Breendonk een nocturne ter nagedachtenis aan de 207 slachtoffers van de executieplaats van het fort. Dag op dag 80 jaar geleden stierven hier 8 gijzelaars onder de Duitse kogels. Aan de hand van een 8-tal afscheidsbrieven krijgen deze mensen terug een stem. Aan het einde van de wandeling krijgen alle 207 allen een gezicht! Heel pakkend! Veel dank aan de VZW Vrienden van het Fort van Breendonk en een dikke pluim voor mijn collega-gidsen die de brieven hebben voorgelezen. Veel luisterplezier! 

Volg de podcast en krijg automatische updates!
@luisteraars op Spotify en Apple Podcast: niet vergeten te raten aub.

Chapters

• 0:00 Intro
• 1:18 Nocturne 80 jaar Executieplaats Breendonk
• 3:07 De gang met de 207 foto's
• 5:08 Waarom wordt iemand een moordenaar?
• 6:52 Voorstelling van de avond door Herbart Beyers
• 8:49 Aalmoezenier Gramman
• 13:29 Arnaud Fraiteur en de brief aan Elize
• 16:00 Louis Horemans blijft maar schrijven!
• 19:13 Youra Livchitz en het XXe Transport uit Dossin
• 21:56 207 namen op de executieplaats!
• 23:46 Epiloog

Transcript

Dag beste luisteraar. Dit is opnieuw een speciale episode in de reeks over Martial Van Schelle. Omdat hij in het Fort van Breendonk werd terechtgesteld op 15 januari 1943, past ook deze extra 5e aflevering in zijn Vertelsel. U begrijpt zo meteen wel waarom. Welkom!

Het is zondag 27 november 2022; ik ben op bezoek in het Fort van Breendonk… U hoorde net de regen vallen, de wind stevig waaien over de vlakte rond het fort, over de gracht… Van dat typisch Breendonk weer, zeggen ze dan (maar da’s niet waar hoor, er was geen typisch weer voor de gevangenen destijds… het is de sfeer die het slechte weer oproept): het is koud en kil.

Ik ben hier voor een nocturne: 80 jaar executieplaats in het fort van Breendonk, georganiseerd door de VZW de Vrienden van het fort van Breendonk. Met dit evenement wil deze groep geëngageerde vrijwilligers de herinnering aan de slachtoffers van de terechtstellingen door de Duitse bezetter uitgevoerd in het fort levendig houden, hen weer even uit de vergetelheid halen, al was het maar kortstondig… 

De ingang van het oude fort is verlicht… de betonnen kolos doemt op uit de duisternis… ik volg de rij vuurpotjes naar die grote gapende mond van het monster leiden… het voelt aan alsof het me wilde uitnodigen om binnen te treden in haar duistere, vochtige gangen, onder haar gewelven die de sporen dragen van haar 120 jarige geschiedenis. En ik wandel ook binnen… ik ben alleen, het evenement is pas wat later op de avond, dan komen de groepen met hun gidsen hier voorbij… een persoonlijk moment van contemplatie, over Martial, over alle gevangenen van Breendonk.

Ik beslis om verder te wandelen, dieper het fort in… 

Het is bijna half 8 ‘s avonds ondertussen; ik keer terug naar de Levy-zaal vooraan het Fort die ondertussen goed is volgelopen met bezoekers die zich hebben ingeschreven voor de nocturne. Herbart Beyers, event coördinator van het WHI, neemt het woord. Hij richt een woord van dank aan alle aanwezigen en schetst kort de historische context van de avond. 80 jaar geleden, op 27 november 1942, werden de 1e 8 gevangenen hier in Breendonk als gijzelaar terechtgesteld als vergelding voor de moord op de Rexistische burgemeester van Charleroi, Jean Teugels. Herinner u de vorige, 4e episode uit de reeks over Martial van Schelle, waarin expert ter zake Dimitri Roden te gast was en waarin hij op een heldere manier hoe dat systeem van vergelding en executie werkte en hoe de Duitse bezetter het gebruikte om de openbare orde te handhaven. 
En na de 8, zouden er nóg 199 andere verzetsmensen volgen en terechtgesteld worden op de executieplaats achter het Fort, onder hen zowel gijzelaars als terdoodveroordeelden. 

En vandaag, deze avond, zo vertelt Herbart verder, zullen alle 207 slachtoffers herdacht worden, een gezicht krijgen, hun naam zal opnieuw uitgesproken worden…  

Tijdens een rondwandeling in het Fort zullen een aantal collega gidsen in welgekozen kamers de afscheidsbrieven van een 8-tal gevangenen voorlezen… deze brieven zijn de laatste tastbare herinnering aan hen die even later zouden worden opgehangen of doodgeschoten. Aan het einde van de tocht komen alle deelnemers samen op de executieplaats zelf, voor een laatste saluut aan de 207 terechtgestelden van Breendonk.

In de regen loop ik met de bezoekers terug naar het Fort. Ik haal mijn recorder weer boven. De collega’s lezen de laatste brieven voor van de terdoodveroordeelden. Ik neem ze live op, zonder filter, in de galm van de kamers… Ik geef u luisteraar graag een greep uit de soms aangrijpende afscheidswoorden. Ik heb er voor gekozen de ruwe versies te gebruiken, om de authenticiteit van de avond niet te doorbreken.

De eerste stopplaats is in het Casino, de kantine van de bewaking zeg maar. In deze kamer worden de zogenaamde 12 Maquis van Senzeille door een rechtbank van de Duitse luchtmacht ter dood veroordeeld op 25 februari 1944 voor verboden wapenbezit én hulp aan de vijand. De moord op 3 Duitse soldaten in een bos in Senzeille werd als bewezen geacht. De doodvonnissen moeten door ophanging worden voltrokken. Diezelfde avond nog, rond 18 uur brengt men de 12 verzetslui over naar de executieplaats van het fort. Wehrmacht Aalmoezenier Otto Gramman, die als biechtvader meerdere executie in Breendonk bijwoonde, getuigt na de oorlog: 
Brief Gramman

Even verderop, in de kleermakerij, komt de aalmoezenier opnieuw aan bod; dit keer is de afscheidsbrief aan hem gericht. Michel Stockmans, een bierhandelaar uit Hoegaarden en lid van het Geheim Leger was ter dood veroordeeld wegens sabotage en propaganda. Hij krijgt als gijzelaar de kogel op 7 maart 1943. In zijn afscheidsbrief dankt hij Gramman die hem in zijn laatste momenten bijstond:

Brief Stockmans

In kamer 1 aanhoor ik de afscheidsbrief van Maurice Raskin aan zijn vrouw Elise. Als lid van het Onafhankelijkheidsfront pleegt hij samen met zijn wapenbroeders Arnaud Fraiteur en André Bertulot een aanslag op journalist Paul Collin, directeur van het rexistische blad ‘Cassandre”. Ze schieten hem dood in zijn boekenwinkel in Brussel. In collaboratiemiddens roept men om keiharde wraak! En die zal er komen. De 3 mannen worden opgepakt door de Gestapo, bekennen hun lidmaatschap bij het verzet en worden ter dood veroordeeld op 6 mei 1943. Voor het eerst wordt er door de Duitse overheid beslist dat de terechtstelling zal gebeuren door ophanging en niet door de kogel. Enkele uren voor zijn dood schrijft Arnaud Fraiteur de afscheidsbrief aan zijn vrouw:

Fraiteur, Raskin en Bertulot waren de eerste 3 verzetslui die in België en Noord Frankrijk zijn opgehangen. Er zouden er nog 20 andere volgen, allen aan de galg achteraan het Fort. In het interview met Dimitri Roden kan u horen waarom men verzetslui vanaf 1943 ook ging ophangen. U vindt het gesprek in de 4e episode van deze reeks.

Louis Horemans schrijft een hele, hele lange afscheidsbrief. Daarin vraagt hij om vergiffenis, om hem niet te vergeten én, en dat weerklinkt vaak in de brieven, dat hij niet voor niets zal sterven, hij sterft voor het vaderland! Horemans werd met 23 andere Limburgse partizanen als gijzelaar ter dood veroordeeld en overgebracht naar het Fort. Op 11 april 1944 worden ze gefusilleerd. Net voor zijn executie schrijft hij een brief aan zijn vrouw en zijn ouders. Ik laat u de belangrijkste stukken er van horen. In deze brief voel ik de angst van Louis, alsof hij niet wil of kan stoppen met schrijven…want als hij stopt is hij zo goed als dood.. 

In de folterkamer leest men het testament van Martial Van Schelle voor. Maar vermits u deze al heeft kunnen beluisteren in de 3e episode van de reeks, laat ik deze lezing aan me voorbij gaan. 

Enkele tientallen meters verder op, in de Jodenbarak, spreekt Youra Livchitz! Deze jonge Joodse dokter uit  Ukkel is bekend geworden door de aanslag op het XXe konvooi in april 1943. Er waren 1631 mensen aan boord. Ze kwamen uit de Dossin Kazerne en waren op weg naar Auschwitz. Samen met zijn vrienden Robert Maistreau en Jean Franklemon doen ze de trein stoppen in Boortmeerbeek, openen ze enkele wagons en helpen zo meer dan 200 mensen ontsnappen uit de deportatietrein. De 3 overvallers worden een jaar later opgepakt door de Gestapo en belanden in Breendonk. Maistreau en Franklemon overleven de oorlog maar Livchitz komt op 17 februari 1944 voor het vuurpeloton. In zijn afscheidsbrief aan zijn moeder schrijft hij: 

Youra was 27; zijn oudere broer Alexander was een week eerder terechtgesteld in Schaarbeek; of hoe een moeder binnen de week 2 afscheidsbrieven kreeg van haar 2 enige kinderen!

Na een wandeling van ongeveer anderhalf uur, komen alle groepen samen op de executieplaats. Het is gestopt met regenen… de koude wind snijdt nog steeds op onze wangen… Op de galg staat een wit scherm opgesteld. Hier zullen alle 207 terechtgestelden opnieuw een gezicht krijgen. Herbart leest per executiedatum alle namen af… één voor één… 

De lezing van de namen neemt meer dan een kwartier in beslag, iedereen luistert in stilte, er is bijna geen ander geluid te horen dan de stem van lezer en de wind… dan volgt een moment van groet en respect waarna iedereen in stilte en contemplatie de warme Levy-zaal weer opzoekt voor een lekkere tas soep of een hete kop thee en een babbel over hoe men de nocturne beleefd heeft. 

Ziezo beste luisteraar, ik hoop dat ik u een goed beeld heb kunnen schetsen hoe de nocturne en de herdenking van 80 jaar executieplaats in het Fort van Breendonk is verlopen. Ik heb me niet enkel gefocust op Martial Van Schelle, al heeft hij wel een speciaal plaatske gekregen in deze aflevering. De episode is opgedragen aan alle geëxecuteerden van Breendonk, alle terechtgesteld tout court en uiteindelijk aan alle slachtoffers van het zinloze geweld van de SS in Breendonk.

Dank aan de Vrienden van het Fort van Breendonk voor de organisatie en toewijding aan het Fort én een dikke merci dat ik de nocturne heb mogen bijwonen en heb kunnen opnemen, zodat u, beste luisteraar, ze - in uitgesteld relais weliswaar, kon beluisteren. Dank ook aan Nico Theunissen voor de historische achtergronden van de slachtoffers. 

Graag tot in een volgende episode in de podcast ‘Historische Vertelsels’. Tot dan, ciao.

Moest u op Spotify luisteren, vanaf nu kan je podcast ook raten, punten geven dus, via je app. Je zou er mij met wat eerlijke sterretjes een schoon kadoke mee doen. Of boek eens een rondleiding, je kan mij steeds vinden op mijn webstek www.gidsnummer53.com. Alvast bedankt.