Historische Vertelsels

8.8. Filips van Marnix van Sint Aldegonde - E8: Van Atrecht tot de Val van Antwerpen (1577-1585)

• Gids 53 • Season 8 • Episode 8

Share episode

In deze 8e reeks vertelt Gids53 over het leven van Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde, West-Souburg en Touwinck en zijn rol in de 80-jarige Oorlog. Met de Unies van Atrecht en Utrecht wordt de scheiding der Nederlanden ingezet. Farnese is nu landvoogd van Filips II en start met de militaire verovering van de Landen van Herwaartsover. Marnix wordt naar Frans van Anjou gestuurd om hem te overhalen om vorst te worden over het opstandige deel van de Nederlanden. Dit leidt uiteindelijk tot de Franse Furie in Antwerpen. Gedesillusioneerd trekt Marnix zich terug op zijn slot in West Souburg. Maar dan vraagt Willem van Oranje hem om in Antwerpen de leiding te nemen over de verdediging van de stad; Farnese en zijn leger zijn op komst...! Heel veel luisterplezier. Volg de podcast hierboven en krijg automatische updates! 

"Steeds benieuwd naar jullie feedback" Jo

Volg de podcast en krijg automatische updates!
@luisteraars op Spotify en Apple Podcast: niet vergeten te raten aub.

Hallo beste luisteraar, vorige keer had Filips II - na de dood van Don Juan - Alexander Farnese benoemd tot landvoogd van de Nederlanden; de Staten Generaal erkent de Italiaan niet en blijft de jonge Matthias steunen, die onder grote invloed van Oranje staat… en dan zijn er de religieuze facties nog die elkaar ook voor geen haar vertrouwen… Ziet u nog een boom in het bos staan? Tis inderdaad behoorlijk complex. Nu, om de volgende fase van strijd om de godsdienst en de macht in de Nederlanden goed te begrijpen, moet ik u enkele maanden mee terug nemen in de tijd; we zijn dan 28 oktober 1577, in het immer roerige Gent! Een bende hele boze Calvinisten olv Jan van Hembyze en François van Ryhove trekt de straat op en bestormt het huis van Filips van Croy, ook wel Aerschot genoemd. Hij is de Katholieke Stadhouder van Vlaanderen, een opportunist die wel eens van kamp durfde te verwisselen; onder andere daarom is hij een doorn in het oog van calvinistische burgerij van de Arteveldestad. Na een kort gevecht wordt hij blootsvoets weggevoerd en opgesloten, onderweg naar het gevang wordt hij bijna 2x gelyncht; ook de bisschoppen van Ieper en Brugge krijgen bezoek van de Geuzen. U bent net getuige geweest van de Calvinistische coup van Gent. Enkele dagen later wordt de Republiek van Gent uitgeroepen, met van Hembyze als 1e Schepen, bijgestaan door  strenge predikanten (helemaal volgens het idee van Calvijn, weet u nog?). De opstandelingen brengen een leger op de been, en een jaar later beheersen deze Calvinisten grote delen van Vlaanderen: steden als Kortrijk, Menen, Ieper, Ronse en Brugge zijn ingenomen, maar ook Oudenaarde, Veurne, Duinkerke, Dendermonde en vele andere gemeenten hebben een Calvinsistisch bestuur. De coups gingen vaak gepaard met beeldenstormerijen en gewelddadigheden tegen katholieke geestelijken! En eens in het zadel werd er een sterk anti-katholiek beleid gevoerd, of wat had u gedacht! Aan de ene kant was Oranje wel content dat hij zo veel steden achter zijn opstand kreeg, maar, hij wilde ook godsdienstvrede, en daar kon in Gent geen sprake van zijn! Het gevolg was dat de Prins zijn greep op de stad meer en meer verloor. Alleen al In 1578 stuurt hij Marnix, met zijn stevige Calvinistische ideeën, 5 keer naar Gent om te trachten wat rede in die harde keikoppen van het stadsbestuur te krijgen, maar het ging zeer moeizaam! Uiteindelijk zal Marnix er wel in slagen om een religieuze burgeroorlog in Vlaanderen tussen de extreme calvinisten en de katholieke Malcontenten - een factie die vond dat de Katholieken veel te ver achteruit werden gesteld - te voorkomen! Maar, ondanks het succesje van Marnix, … zouden de gevolgen van de Gentse coup snel elders duidelijk worden! 

Ik heb Gent hier als voorbeeld gekozen omdat het zo radicaal was, maar ook in Brussel, Mechelen, Brugge en Antwerpen werden er in 1577 Calvinistische Republieken gesticht; in veel andere kleinere steden en gemeenten in Brabant werden de katholieke besturen opzij geschoven en werd alles wat Rooms was sterk onderdrukt of zelfs gewoon verboden! Heel veel plaatsen in Vlaanderen en Brabant - en uiteraard ook in de Noordelijke gewesten - hebben dus een Calvinistisch bewind tegen het einde van de jaren 70 van de 16e eeuw en wanneer Farnese tot landvoogd wordt benoemd.

In de vorige episode heb ik verteld dat de tegenstellingen in de Staten-Generaal na de nederlaag tegen Don Juan in Namen weer toenamen. De coup in Gent en de weinig tolerante republieken, is voor enkele gewesten en de malcontente edelen in het Zuiden van de Nederlanden de spreekwoordelijke brug te ver. Artesië, Henegouwen, Dowaai en later Rijsel scheuren zich af van de Unie van Brussel. Filips II had Farnese net daarvoor de opdracht gegeven om de Nederlanden weer te doen gehoorzamen, at any cost! En net dat idee, dat Parma met zijn  gevreesde leger vol huurlingen al op weg was, en dat de Zuidelijkste gewesten het eerst aan de beurt zouden komen, zal de beslissing om Filips II weer te gaan gehoorzamen wel bespoedigd hebben, denk ik zo. Begin januari 1579 wordt de befaamde Unie van Atrecht betekent; in de unietekst verzoenen de gewesten zich opnieuw met Filips II en na de Reconciliatie ook met Parma, die hun landvoogd wordt; En, zoals te verwachten viel, in de Atrechtse Unie is er geen plaats meer voor de protestantse geloofsleer, die prompt wordt verboden! Dit beste luisteraar, is het feitelijke begin van de scheiding der Nederlanden… want niet veel later gaan de Protestantse gewesten en de Calvinistische Republieken zich ook verenigen in de Unie van Utrecht, die nauwelijks 2 weken later in de gelijknamige stad wordt getekend onder leiding van Jan van Nassau, u weet wel, de Calvinistische jongere broer van Oranje. In dit politiek en vooral militair verbond beloven de opstandige gebieden elkaar militaire steun tegen Spanje en de oprichting van een gezamenlijk leger om de Opstand te kunnen voortzetten. Vandaag wordt dit document in Nederland soms beschouwd als een eerste grondwet; maar u dient te wel te weten, dat Oranje, de Vader des Vaderlands zelf, de tekst NOOIT heeft ondertekend! Hij wilde vooral een eengemaakte Nederlanden met godsdienstvrijheid en een sterk centraal gezag. En dat was die Unie nu net niet!! Oranje heeft de Utrechtse Unie uiteindelijk wel aanvaard uit veiligheidsoverwegingen omdat er vanuit de Unie van Atrecht nu een enorme militaire dreiging uitging; want dat Filips II en vooral Farnese het er niet bij zouden laten, dat was duidelijk. Marnix speelde persoonlijk geen belangrijke rol in het tot stand komen van de Utrechtse Unie, en ook bij het vervolg was hij grotendeels afwezig. In de zomer van 1579 werd Filips ziek, zo ziek zelfs dat er voor zijn leven werd gevreesd! Wat juist? Geweten? 

In het voorjaar van 1579 was Farnese zijn heroveringscampagne van de Nederlanden gestart. Met zijn 20.000 man sterke leger van Spanjaarden, Italiaanse en Waalse huurlingen en Malcontenten, viseert hij vooral de zuidoostelijke gebieden. Na de inname van Eindhoven trekt hij met een deel van zijn troepen via de Kempen in de richting van Antwerpen; het is een schijnmanoeuvre; in de slag bij Borgerhout op 2 maart 1579 verjaagt hij de Geuzen om dan door te trekken met de hoofdmacht naar het Calvinistische Maastricht, het hoofddoel van de campagne. Er volgt een maandenlange belegering; een ontzettingspoging olv Jan van Nassau mislukt, waarna er vredesonderhandelingen worden georganiseerd in Keulen; de Habsburgers wilden een Duitse oplossing voor het conflict en vooral, ze wilden de Franse Hugenoten uit de Nederlanden houden. Marnix is aanwezig in naam van Oranje, ook Farnese verlaat even Maastricht om rond de tafel te komen zitten en zelfs een Engelse gezant is present! Aldegonde verwijt de Spaanse delegatie een agressieve militaire politiek te voeren; men vraagt om de belegering van Maastricht op te geven; Parma weigert, hij weet dat de overwinning dichtbij is! En over het steeds weerkerende thema van de godsdienstvrijheid wil hij zelfs niet onderhandelen! De Vredehandel van Keulen was een totale mislukking! Alle partijen verlaten de Domstad zonder enig resultaat en tegen einde juni 1579 wordt Maastricht - moegestreden en uitgehongerd - ingenomen door de Spanjaarden; en vermits de stad zich verzet had tot op het einde, volgde een moorddadige ‘rechtmatige’ plundering, nog bloediger dan die van A’pen tijdens de Furie van 1576. 

Maart 1580, In Maastricht tekent Parma de vogelvrijverklaring van Willem van Oranje; die is nu nergens meer veilig! En zo begint de 2e campagne, die start met de gebieden rond Valenciennes, Doornik en Rijsel te brandschatten. Maar Farnese is niet enkel een briljant veldheer, hij was ook een topdiplomaat. Hij bewerkte via zijn adellijke familie de nog steeds katholieke stadhouder van Friesland en Groningen, Georges de Lalaing zo hard, dat die in 1580 zonder bloedvergieten, opnieuw de kaart van Spanje trekt; voor de Calvinisten was dit een kaakslag, ze noemde het dan ook het “verraad van Rennenberg”. Maar plots zat er in het noorden een bondgenoot van Parma en kwamen Oranje en de opstandige gewesten in de tang te zitten!

Voor de Staten Generaal en Oranje is het hoog tijd dat er bijstand, concrete hulp wordt gezocht voor de strijd tegen Farnese… en na het debacle in Engeland (aflevering 4) en de mislukte vrede in Keulen, blijft er maar 1 piste meer open, nl die van Frankrijk, de eeuwige vijand van Spanje. 

Sinds Marnix was teruggekomen uit Londen in de lente van 1576, hadden hij en Oranje al voorzichtig toenadering tot Frankrijk gezocht; uit een brief van Lord Chester blijkt dat er destijds 2 strekkingen waren in de kliek rond de Prins: zij die toch nog hoopten op hulp vanuit Engeland, en zij die naar Frans van Anjou, de broer van de Franse koning Hendrik III keken. Marnix was duidelijk voor de 2e optie. Chester schrijft over Marnix: “he is the only furtHeerer of the French affairs and enemy of the English”. Een voorvechter voor Frankrijk dus. “The Queen's honourable courtesy employed on him in England is not the best deserved”. En daarom verdiende Marnix niet zijn goede ontvangst bij de Queen! De brief besluit met te stellen: “The Prince has no affection for the English, who are not trusted”. Marnix (en omdat hij dé protégé bij uitstek is van Oranje, dus ook de Prins) vertrouwt de Engelsen niet… 

Het zou dus Frans van Anjou, hertog van Alençon worden. U heeft mss al wel eens van hem gehoord in verband met de Opstand en bijv zijn rol in Antwerpen… wel, hier volgt wat duiding waarom Oranje zo graag met hem in zee wilde? Men zocht eigenlijk een soeverein - geen landvoogd - om de Nederlanden te gaan leiden eens de Spanjaarden waren buiten gewerkt. En, Anjou uit het huis van Valois had de legitimiteit om vorst te worden. Vergeet ook niet dat de Zwijger Prins van Orange in Zuid Frankrijk is en dat Marnix zijn voorvaderen uit Frankrijk kwamen. Dus beiden waren echt supporters van het idee om Anjou te halen!
In de jaren die volgden bewerkte Marnix én de Staten-Generaal én de publieke opinie ten faveure van het plan met Anjou. In een pamflet uit 1579 stelde hij: “dat niemand in de Nederlanden geldige reden had, om Alencon niet met vreugde te ontvangen”. En hij liet geen kans onbenut om de hertog te paaien! 

Door de militaire ontwikkelingen in 1580 werd het hoog tijd om de plannen zeer snel concreet te maken en een gezantschap naar Anjou te sturen… een peperdure missie betaald door de Staten-Genraal en geleid door, Marnix! Maar die wilde aanvankelijk niet! Hij zocht de ene uitvlucht na de andere: dan moest landvoogd Mathias eerst zijn fiat geven, want hij zou zijn positie als landvoogd kwijt zijn. Dan was het gezantschap te groot, zo kon het toch geen geheime missie blijven. Hij ging zelfs zo ver dat hij op een bepaald moment zogezegd geen tijd had omdat hij naar Zeeland moest, zijn nieuwe thuis sinds een tweetal jaar. Soms is Marnix toch wel een raar ventje. Schelven noemt het in zijn biografie weer een van zijn inzinkingen van zijn moed, terwijl hij aan de andere kant dan weer momenten heeft van extreem radicalisme en durf!

In elk geval, Oranje zal hem wel overtuigd hebben want op 23 augustus 1580 vertrekken de gezanten per schip vanuit Antwerpen naar Vlissingen, en via de Noordzee zo de Seine op naar Rouen om dat over land verder te reizen naar Tours; de Prins wuift ze persoonlijk uit, er staat heel veel op het spel!

Marnix is voor maanden van huis, het zal hem wel wat kopzorgen bezorgd hebben, zeker ook in zijn privéleven. Er is namelijk een brief bewaard waarin hij de tresorier van oorlog schrijft: “ik sta op het punt naar Frankrijk te vertrekken en laat mijn gezin achter zonder bestaansmiddelen. Ik verzoek u het saldo van het door de Staten van Holland toegekende pensioen van 800 florijnen te laten geworden. Ik die me zo inzet voor het algemeen belang, bevind me in een onhoudbare toestand.” Marnix, die aan het hoofd staat van een missie die de geschiedenis van Europa zal bepalen, moet weer gaan bedelen voor geld! 

De reis duurt 3 weken, maar verloopt voorspoedig. In Plessis, een klein dorpje nabij Tours, worden ze volgens Marnix zeer goed ontvangen op het kasteel van Anjou. Gezien de urgentie, beginnen de onderhandelingen direct. Marnix en co legden aan de hertog uit dat de Nederlanden een nieuwe soeverein nodig hadden om onder het tirannieke juk van de huidige vorst uit te geraken en dat hij perfect in dat plaatje paste. Eigenlijk waren ze er snel uit, want op 19 september kwamen beide partijen al tot een princiepsakkoord. In grote lijnen komt het neer op het volgende: Anjou wordt erfelijk vorst over de Nederlanden. Met een zak geld van 2,5 miljoen gulden - amai - zal Anjou de oorlog tegen Spanje voortzetten. Hij moet wel in de Nederlanden komen wonen, mag enkel hoge NEDERLANDSE edelen op belangrijke posten benoemen, en hij erkent de lokale soevereiniteit van de gewesten én hij zal zijn landen NOOIT bij Frankrijk laten inlijven. En wat de godsdienst betreft: Protestanten en RK worden gelijk behandeld! En tot slot: moest de nieuwe vorst het in zijn hoofd halen één van deze zaken niet te respecteren, dan kunnen de Staten hem weer ontzetten uit zijn functie! Voila, hier heeft u in een notendop het volledige politieke programma van Willem van Oranje; realpolitik van het zuiverste soort. En Karel van Anjou? Die stemt in! 

Marnix brengt Oranje zo fier als gieter - en terecht, geen sinecure wat hij bereikt heeft - op de hoogte van het goede nieuws. Maar wat veelbelovend begon, zou uiteindelijk uitdraaien op een lange lijdensweg. Frans van Anjou talmde en talmde, werd opgehouden door interne strubbelingen in Frankrijk (de Hugenoten-oorlog weet u nog)… hij kwam maar niet naar de Nederlanden! Het duurde zo lang dat Marnix opnieuw naar Frankrijk reisde in augustus het jaar erop om de man waarvan hij verwachtte dat hij zijn vaderland zou redden bijna letterlijk mee te pakken naar huis. Maar Anjou moest eerst nog langs het Engelse Hof passeren, want hij wilde trouwen met Queen Elisabeth! En Marnix, die ging mee, bijna als zijn chaperon. In november 1581 vertrok het schip in Boulogne richting Londen. Eens daar, was het weer hetzelfde liedje. Marnix werd bijna gek van al het getalm; eerst waren de Queen en Anjou  verloofd, dan gingen ze trouwen, om dan weer te twijfelen en uiteindelijk dan toch niet in het huwelijksbootje te stappen (Elisabeth zou nooit trouwen uiteindelijk). Voor de Nederlanden een gemiste kans, stel dat die 2 wel getrouwd waren en er super verbond zou ontstaan van Engeland en Frankrijk tegen Spanje. Maar dat terzijde.

Marnix is de wanhoop nabij wanneer hij zijn Prins schrijft: “Wie redt ons toch van Anjou’s getreuzel? car, comme vous le savez, son esprit est porté à l'hésitation”! Even later stelt hij zich zelfs openlijk de vraag: “worden wij niet bedrogen door Franse veinzerij en listen van de hertog”? In januari 1582, 1,5 jaar na het 1e akkoord is Anjou nog altijd niet in de NL; en dat is een probleem, want in juli 1581 had de Staten-Generaal de “Acte van Verlatinghe” uitgevaardigd waarin Filips II als soeverein wordt afgezet vanwege zijn tiranniek gezag!!! Maar zijn opvolger is er dus nog steeds niet! Vanuit Brussel stuurt men Anjou uiteindelijk een ultimatum: “of u komt nu, of wij wenden ons tot iemand anders”; en dat begreep hij dan blijkbaar wel. Hij verlaat Londen en zijn Queen en steekt het Kanaal over met Marnix aan zijn zij. Met veel luister en praal wordt de nieuwe vorst ingehaald in Brugge, Gent en tot slot Antwerpen, waar hij in februari 1582 de eed aflegt voor het Stadhuis en waar hij residentie neemt in de Sint Michielsabdij. En het loopt al bijna direct fout! Anjou krijgt bijna dagelijks bezoek van Oranje; Anjou krijgt al snel door dat hij eigenlijk niet veel te zeggen heeft, maar dat hij een soort puppet is in het politieke spel van Prins. Hij is ook Katholiek en hij toont dat ook, waardoor hij op niet veel bijval hoeft te rekenen van de protestanten. Hij heeft de naam een feestvarken te zijn; en ook dat wringt bij velen. En dan, als klap op de vuurpijl, wordt er begin maart in Antwerpen een moordaanslag op de vogelvrij verklaarde Oranje gepleegd waarbij hij zwaargewond raakt; zat de steeds meer gefrustreerde Anjou er achter? Op het lijk van de schutter vindt men later heel wat zaken die naar een Spaanse opdracht wijzen, wat Anjou vrijspreekt van inmenging. 
En dan is er nog Farnese en zijn leger, die was u mss bijna vergeten luisteraar. Parma wint steeds meer terrein voor Spanje… Doornik en Kamerijk zijn gevallen, Aalst is weer Spaans en het beleg van Oudenaarde is aan de gang… de militaire druk op de opstandige gewesten en  Antwerpen neemt alsmaar toe!

Als hij meer macht wil, moet Anjou snel iets ondernemen, en dat doet hij ook: hij beraamt een staatsgreep; onder het mom van extra veiligheid, plaatst hij einde 1582 Franse garnizoenen in een aantal Vlaamse en Brabantse steden. In Antwerpen, waar hij resideerde, net zoals Oranje en Marnix, ging hij met een list te werk om de stad in te nemen. Het Franse garnizoen zou buiten de Kipdorppoort met een wapenschouwing worden binnengehaald en dan bij verrassing zouden de Fransen de macht grijpen over de stad! Maar de Sinjoren waren heel afkerig geworden van buitenlandse troepen in hun stad, de Spaanse Furie nog vers in het geheugen. Ze roken onraad en waren op hunne kivif! Het list lekte uit en de meeste belangrijke burgers bleven weg met een smoes! Wanneer de hertog over de Kipdorpbrug naar buiten reed voor de schouwing stopte er iemand in zijn gevolg in het midden van de brug en riep het afgesproken wachtwoord: Jambe Rompue, Jambe Rompue, waarop de Fransen buiten al roepend Ville Gagnée, tue, tue,! Vive la Messe!, de  stad in stormden. Ze namen de wallen in rond de poort en keerden het geschut naar de stad. Maar de bewoners vochten terug, de schuttersgilden vuurden op de Fransen en dreven ze van de wallen en uit de poort… soms lees je dat 80 burgers sneuvelden, soms zelfs dat het er 200 waren…, zeker een veelvoud aan Fransen kwamen om, waaronder meerdere officieren! Dit volksverzet in Antwerpen was ‘end of Story” voor Anjou in Antwerpen; in vele andere steden hebben zijn garnizoenen wel de macht gegrepen! De hertog blijft nog even een factor waarmee Oranje rekening moet mee houden… want veel steun moet de Opstand niet meer verwachten uit die hoek! Amper een jaar later sterft Anjou aan tuberculose en is dat probleem van de baan! Oranje en de Staten-Generaal hadden gegokt en verloren; de opstandige gewesten stonden er alleen voor in hun strijd tegen Farnese !

En wat met Marnix na het compleet mislukte experiment met Anjou? Wel, die is volledig gedesillusioneerd; hij kreeg bakken kritiek te verwerken, want hij was toch degene geweest die zo hard in de Franse zaak, in Anjou geloofd had! Hij was hem zelfs gaan halen! En zie nu, die kerel pleegt gewoon een staatsgreep! Op een avond verschijnt de burgerwacht voor zijn huis achter de Kerk in het Zuidkasteel, waar hij met Philippote en zijn kinderen woont sinds Oranje zijn hofhouding van Brussel naar Antwerpen had verplaatst na de slag bij Gembloers (zie vorige episode). Hij wordt uitgemaakt voor “een vriendje van Frankrijk”… zijn populariteit zit op een dieptepunt. Marnix, die toch wel graag in de picture staat, is er kapot van; hij valt in een depressie en wordt opnieuw erg ziek! 
Hij keert Antwerpen de rug toe en neemt ook ontslag uit de Raad van State. Oranje geeft hem verlof, maar geen permanent, zoals Filips gevraagd had. De Prins had hem misschien nog wel nodig in de niet zo verre toekomst.

De familie Aldegonde trekt zich terug op het kasteel van West Souburg dat hij met oudjaar 1578 had gekocht. Hij wil niks meer met politiek en het publieke leven van doen hebben; Hij wil zelfs niet meer op de hoogte gehouden worden van de acute slechte militaire situatie! In alle rust verdiept Marnix zich in zijn religieuze schrijfsels, onderhoudt zijn bloemen en moestuin en probeert in de weidse natuur van Zeeland te herbronnen! 

Maar de rust zou van korte duur zijn. Einde 1583 krijgt hij een officiële oproep van Oranje dat hij zich naar Antwerpen moet reppen; de Prins heeft hem dringend nodig! Sinds oktober 1583 wordt Gent belegerd, in Brabant is Diest gevallen, Brugge staat op het punt belegerd te worden. En Gouverneur van Brugge, dat is de post die Oranje Marnix wil aanbieden; Filips weigert, tot ongenoegen van de Zwijger. Voorstel 2 dan maar: buitenburgemeester van Antwerpen worden. Hier ging Marnix wel mee akkoord, al tasten we in het duister naar de reden. Uit veiligheidsoverwegingen verplaatst Oranje zijn hofhouding naar Leiden, verder weg van de oorlog die steeds dichterbij komt. 

Ik wil toch even kort dat ambt van burgemeester kaderen. Antwerpen had sinds de vroege 15e eeuw 2 burgemeesters, de buitenburgemeester was het hoofd van de politie, zat de gemeenteraad voor en stond in voor de buitenlandse politiek van de stad - lees alles wat buiten de poorten gebeurt. Marnix noemde zichzelf in zijn brieven trouwens “Premier Bourgemestre”, de belangrijkste van de 2 ambten dus! En dat was ook wel zo, zeker in zijn geval! De nieuwe burgemeester krijgt vanwege de stadsmagistraat een groot pand met binnenplaats aan de Gasthuisstraat aangeboden, vlak naast het Maagdenhuis. Vandaag is dat pand er nog altijd en is het genoemd naar zijn bekendste bewoner, nl. het Marnixhuis. Maar eigenlijk was het het refugiehuis van de Norbertijnen van Tongerlo, die waren er uitgezet door de Calvinisten niet zo heel lang voor Marnix er zijn intrek nam.  
Vanaf het moment dat Marnix in het schoon verdiep zit (was toen al schoon zenne), is een van zijn grootste zorgen de stad en vooral haar omgeving verder klaar te maken voor een Spaanse belegering, die steeds dichterbij komt! Brugge is gevallen, Gent en Brussel bieden nog weerstand, Antwerpen geraakt totaal geïsoleerd..
Einde juni 1584 reist Marnix nog naar Delft, naar Oranje. Het is feest bij de Nassau’s, want een volgende spruit wordt er gedoopt! Na het feest bespreken beide heren de situatie in en rond Antwerpen? Spionnen waren een deel van het aanvalsplan van Farnese te weten gekomen; Hoe staat het met de verdediging? wil Oranje weten. Hij drukt zijn luitenant nog eens op hart dat de stad kost wat kost moet behouden blijven, hij mag ze niet opgeven aan Farnese! Als de Spanjaarden aanvallen kan de Prins binnen de 2 maanden met een leger de stad komen ontzetten! Hij moet volhouden. Met die belofte keert Marnix weer terug naar Antwerpen. Het was echter de laatste keer dat Marnix zijn leider, vriend en compagnon van de laatste 15 jaar zou zien! Enkele dagen na de meeting, op 10 juli 1584 schiet Balthasar Gerard Willem van Oranje dood in het Prinsenhof van Delft! De grote leider en bezieler van de opstand tegen Spanje is niet meer! Voor Marnix komt het nieuws als een dreun! Maar veel tijd om te rouwen heeft hij niet want direct na de moord op de Prins, neemt de Engelse factie in de Staten het beleid over; Marnix wordt politiek geïsoleerd, hij wordt aan zijn lot overgelaten nu zijn beschermheer er niet meer was!  Nochtans kon hij alle steun gebruiken, want Farnese had enkele dagen voordien zijn aanval op de stad ingezet! Het was er op of er onder voor Aldegonde én de Antwerpenaren.

Ik keer nog 1 keer terug naar 1579, destijds nieuwbakken landvoogd Alexander Farnese staart vanuit zijn lederen leunstoel naar een kaart van de Nederlanden die aan de muur hangt; in gedachten tekent hij zijn herovering(en) van de Nederlanden uit, zoals zijn koning hem heeft opgedragen, stap voor stap, campagne na campagne. Om de rijke gewesten Vlaanderen en Brabant weer in het gareel te krijgen, wil hij ze economisch treffen, vooral de export van de rijke steden. Dus moeten de kustgebieden en de Scheldemonding veroverd worden. En centraal op de kaart ligt Antwerpen! De grootste stad, de rijkste en economisch belangrijkste ook, én de residentie van Oranje, een Calvinistisch bolwerk. Uiteindelijk zal hij de stad moeten innemen, dat weet hij, maar dat dat geen sinecure wordt weet hij ook; de wallen zijn meters hoog en dik, en goed bewapend. En dan is er nog de levensader van de stad, de Schelde! Langs de rivier zal de stad vanuit het noorden altijd kunnen bevoorraad worden met voedsel, verse troepen, munitie! Om een belegering nog maar enige kans op slagen te geven, moet die aanvoerlijn afgesneden worden, koste wat het kost. Een gelijkaardige scène ontvouwt zich op dat moment in Antwerpen: Willem van Oranje, geflankeerd door zijn raadgevers, komt tot dezelfde conclusie als zijn opponent: de Schelde wordt de sleutel tot het behoud van de stad. De stroom moet open blijven om de bevoorrading te kunnen garanderen; er moet dus asap een defensief plan gemaakt en uitgevoerd worden om Parma weg te houden van beide oevers van de rivier en liefst zo ver mogelijk van de stad zelf, zodat hij de boel niet kàn afsluiten! 
Ziet u het voor u beste luisteraar? Ja, nee? Laat ik u dan meenemen naar de polders boven Antwerpen, daar waar ik in de 1e episode van deze reeks over Marnix ben begonnen; bij de forten Lillo en Liefkenshoek, waar ik gids ben en waar ik dus regelmatig het verhaal vertel over hoe Oranje en zijn militaire raadgevers voorbereidingen treffen om Farnese geen kans te geven Antwerpen helemaal te omsingelen en uit te hongeren.

Langs de Schelde, in de richting van de monding, worden bestaande schansen hersteld en een aantal nieuwe forten en defensieve dijken aangelegd. Bij het dorpje Lillo op rechteroever, een kleine 20km ten noorden van Antwerpen, wordt er vanaf 1579 - als sluitstuk van de verdedigingswerken - een vrij groot fort gebouwd in een flauwe bocht van de Schelde. De bocht is strategisch interessant omdat de rivier daar smaller is - 850m - en passerende schepen makkelijker kunnen beschoten worden. Aan de overzijde, op de Vlaamse oever, bouwt men het kleinere fort van Liefkenshoek. De 2 forten samen bestrijken met hun geschut de hele rivier en het hinterland. Sluizen op de hoofddijk kunnen alles onder water zetten, zodat de vijand niet aan de oevers van de Schelde geraakt om die te sluiten! Om die reden geeft Marnix opdracht om delen van de polders op rechteroever alvast preventief te inunderen. Zo zouden ook vanuit het noorden platbodems over de ondergelopen polders tot in Antwerpen geraken om de bevoorrading te garanderen! Hiertegen kwam veel verzet, vooral van de vleeshouwers, die net daar een groot deel van hun weides hadden liggen! Maar Marnix zet door! Hij beveelt ook de kazernering van een vast garnizoen in beide forten; ze bestaan uit gereformeerde Sinjoren en protestantse huurlingen! Lillo en Liefkenshoek zijn nu eilanden vol soldaten en kanonnen te midden van het water van de Schelde. Nu is het wachten op de Spanjaarden. 

Op 8 juli 1584 zet Farnese zijn aanval op beide forten simultaan in: 7000 Spaanse soldaten olv ouwe getrouwe graaf von Mansfeld en Mondragon (die geruild was in aflevering 4 voor Filips van Marnix) slaan het beleg voor Lillo; de beschietingen beginnen en ze proberen over het water te geraken; het fort krijgt het zwaar te verduren, maar valt niet; het krijgt nieuwe munitie krijgen en verse soldaten via het water. Van Mansfelt slaagt er niet in om Lillo in te nemen, en trekt zich na 3 weken en 2000 doden terug naar wat droger gebied (Stabroek, waar hij zijn HQ heeft in het nu nog steeds bestaande Lassonhof). 

Aan de overzijde valt de Markies van Rijsburg het fort Liefkenshoek aan met 5000 huurlingen, vooral Italianen! Vanaf de dijken wordt het fort met zijn 800 soldaten 3 dagen lang bestookt met zwaar geschut. Na een mislukte 1e poging, bestormen de Italianen het fort een 2e keer onder bescherming van een rookscherm van brandend hooi en nemen Liefkenshoek uiteindelijk in op 10 juli; het garnizoen wordt afgemaakt! Die dag wordt ook Oranje vermoord, zou dat een voorteken geweest zijn? In Antwerpen zelf zijn er meer en meer “peiswillers”, mensen die vrede willen, die willen dat Aldegonde zich verzoent met Farnese, met Filips II zelfs. Marnix wil er niet van weten… heel wat Sinjoren proberen weg te geraken uit de stad…

Misschien was de moord op Oranje wel een opsteker voor Farnese, want zijn militaire campagne is maar half geslaagd; om de Schelde te kunnen sluiten had hij beide forten nodig, en enkel Liefkenshoek op linkeroever heeft hij kunnen bemachtigen. En Marnix weet dat ook. Hij schrijft aan Francis Walsingham, de Engelse Secretary of State van Elisabeth 1: “stuur de Engelse hulp nu langs Lillo richting Antwerpen; vanuit Liefkenshoek worden ze beschoten maar ze geraken niet aan de overzijde met hun geschut. Kom vlug, nu het nog kan”! En hij zou gelijk krijgen. Want Farnese reageert snel en doet iets wat misschien niemand verwacht had, wat nogmaals zijn militaire genie bewijst en ook zijn durf!
Hij zet zijn opmars verder door in september Dendermonde te veroveren; Gent capituleert uiteindelijk ook op 17 september 1584. Farnese biedt Marnix aan hetzelfde te doen, of tenminste tot aan de onderhandelingstafel te komen; “ik blijf bereid tot vergiffenis als de geadresseerden bereid zijn tot onderhandelen, zal ik elk redelijk voorstel in overweging nemen, ; indien u weigert, dan zal dit de verzoeningsmogelijkheden vertroebelen”, zo schrijft Farnese vanuit Kallo. Het aanbod wordt afgewezen omdat de stad zich nog sterk genoeg voelt. En omdat er nog steeds graanschepen zo nu en dan tot in A’pen geraken, is er nog geen honger; maar de graanhandelaren klagen, ze kunnen geen winst maken, want het stadsbestuur heeft max prijzen opgelegd; die gasten leggen daarop de aanvoer stil… en dit zou zeer grote gevolgen hebben! 

Tegen begin oktober 1584 is Antwerpen enkel via het noorden en enkel via het water nog te bereiken. En dat probleem gaat Farnese aanpakken. 2 Bochten vóór Lillo en Liefkenshoek, ter hoogte van het dorpje Kallo, laat hij 2 nieuwe schansen bouwen, Sint Filips op rechteroever (voor zijn koning Filips II) en Sint Marie, op linkeroever (ter ere van de H. Maagd en het RK geloof). Farnese heeft het plan opgevat om tussen die 2 forten, weer in een vernauwing in de rivier, een brug te bouwen om de Schelde definitief af te sluiten, zodat men vanuit Zeeland Antwerpen niet meer kon bereiken! De rivier is op die plaats 731 meter breed!

De bouw van de brug wordt een huzarenstukje. Hij laat in een rotvaart een kanaal graven door zijn troepen tussen Stekene en Kallo; 10.000 bomen worden gerooid en tot planken, palen en timmerhout gezaagd en via dat kanaal ter plaatse gebracht. 200.000 nagels in Gent; ijzerwerk, kettingen, scheepsmasten uit Denemarken. Grote palen worden in de zandbanken geheid; daar waar de Schelde te diep is, ketent men 32 omgebouwde platbodems aan elkaar die van een loopbrug wordt voorzien. Op de brug worden kanonnen opgesteld. Aan beide zijden komen nog bewapende binnenschepen te liggen om eventuele aanvallen vanop het water af te slaan. 

En aanvallen, die komen er; Staatse troepen rukken op vanuit het noorden naar Kallo om de bouw te hinderen en te stoppen; in die strijd nemen ze Fort Liefkenshoek terug in, maar aan de brug geraken ze niet! De bouw gaat onverminderd voort. In amper 5 maanden is ze klaar en is de Schelde dicht, het is 25 februari 1585! Even voordien had Marnix, die alle zeilen moet bijzetten om zijn gezag te handhaven in de stad, weer een brief van Farnese gekregen; ontgoochelt schrijft die: “geef je over, Franse steun moet u niet meer verwachten, de Franse koning is een vriend van koning Filips! En hij voegt er fijntjes aan toe dat over het punt van de religie - Marnix had in zijn vorige brief geopperd dat wanneer godsdienstvrede zou komen, Antwerpen mss wel zou willen praten “nergens door het woord van Christus men kan rechtvaardigen om terwille van de religie de wapens op te nemen tegen de legitieme vorst en het vaderland in de ellende te storen”. Filips weigert opnieuw. Maar ze zijn nu definitief van de buitenwereld afgesneden! Marnix stuurt bodes met brieven naar Catherina de Medici, naar Engeland via zijn connecties rond Elisabeth, naar de Staten van Holland, allemaal met dezelfde vraag, “kom ons helpen ajb!!! De stad zal verloren gaan als u niets doet, geen troepen stuurt en de rivier mee helpt openhouden” Hij stuurt zelfs de brieven van Farnese mee om zijn pleidooi kracht bij te zetten…

Je zou bijna vergeten dat de familie van Marnix ook in Antwerpen woonde; Philipotte en de dochters woonden in de Gasthuisstraat; dat moet toch ook niet makkelijk geweest zijn, noch voor Filips zelf, gezien de oorlog, de omsingeling, de weerstand in de stad zelf tegen zijn beleidsdaden… noch voor vrouwlief, die vaak haar man moest missen vanwege de situatie en er alleen voor stond. Zoonlief Jacob is echter niet in Antwerpen; van hem is er 1 brief bewaard gebleven aan zijn vader; hij is februari 1585 in Parijs en maakt er deel uit van het gezantschap van de Staten Generaal naar de koning van Frankrijk, ze zijn er om steun te zoeken voor de Nederlanden. Jacob treedt dus in de voetsporen van zijn vader. In de Latijnse brief vertelt hij over de audiëntie bij de koning en vraagt hij raad over zijn studies, want hij zou in Parijs blijven om er Letteren te studeren! De toekomst zou er echter anders over gaan beslissen!

Terug naar Antwerpen: een Italiaanse ingenieur, die luistert naar de prachtige naam Frederico Gianibelli, heeft een gewaagd plan bedacht! Als Farnese dat kan, dan kan ik dat ook zal hij gedacht hebben! Met schepen vol buskruit wil hij de brug te lijf gaan en opblazen. Daarbij krijgt hij hulp van een zekere Jan Bovy, horlogemaker… het wordt een soort tijdbom, één van de eerste in de geschiedenis! Het stadsbestuur en Marnix zijn akkoord om het plan uit te voeren. Tegelijk met de aanval vanuit de stad, zouden de troepen in Lillo en Liefkenshoek naar de brug trekken. Aldegonde en zijn militaire raadgevers posteren zich op Linkeroever om de strijd gade te slaan…

Op 5 april 1585 laat Gianibelli eerst een grote brandende platbodem vol vuurwerk afdrijven in de richting van de brug, dit was het afleidingsmanoeuvre; even later volgden dan 2 enorme schepen, de Fortuin en de Hoop genaamd, die zijn volgestouwd met tonnen buskruit. De 1e platbodem loopt te vroeg vast, de Fortuin boort zicht op Linkeroever in de dijk en ontploft; heel wat Spaanse soldaten komen om! De hoop ramt echter wel de brug; de explosie is enorm, honderden soldaten sneuvelen; Farnese, die op Sint Marie staat te kijken, ontsnapt maar net aan de dood. De knal was zo groot dat er soldaten die zich op de brug bevonden, wakker werden op de oevers, zo ver waren ze gevlogen! Er is een grote bres in de brug geslagen, maar door een miscommunicatie, blijken de Staatse soldaten in Lillo en Liefkenshoek niet op post te zijn om de brug in te nemen; er gaat kostbare tijd verloren en Farnese maakt het gat in 3 dagen weer dicht, en wel zo dat de brug vanaf nu kon geopend worden, moesten er weer van die bomschuiten opduiken! Kans verkeken voor de Antwerpenaren… en wat als die Hollandse troepen WEL waren uitgerukt… tja, hoe was het dan gelopen? 

In Antwerpen neemt de onrust toe; Brussel was ondertussen terug in Spaanse handen gevallen. De roep naar vrede klinkt alsmaar luider, zeker bij de Katholieken en de gematigde Lutheranen; de radicale Calvinisten en predikanten - die sleutelposten in het stadsbestuur bezetten - willen echter van geen toenadering weten; Marnix laveert tussen alle oppositie; en hij blijft zoeken naar Engelse en Staatse steun… maar het blijft verdacht stil aan die kant. Ondertussen slinken de voedselvoorraden.

Een nieuw, inventief en gewaagd plan om de Schelde weer open te krijgen wordt uitgewerkt. Men zou de brug omzeilen! Ik schets het plaatje: vanaf de Schelde ten zuiden van Lillo loopt er een dijk op rechteroever, de Kouwenstijnse Dijk het binnenland in. Een stuk van die dijk bestaat nog altijd, ‘s Hertogendijk op de grens tussen Stabroek en Hoevenen. De dijk is in handen van Farnese. 

Het Antwerpse plan was om met platbodems vol soldaten en brekers - de polders stonden blank weet u nog - simultaan een aanval uit te voeren op de dijk vanuit de stad en vanuit Lillo. Als men de Spanjaarden van de dijk kon jagen en een bres zou kunnen maken, dan konden de platbodems met voorraden naar Antwerpen doorvaren! Op 7 mei wordt de aanval gelanceerd, maar door een mal communicatie - opnieuw - komt er enkel een aanval vanuit Lillo; er wordt hard gevochten, honderden soldaten sneuvelen aan beide zijden; maar Farnese stuurt verse troepen waardoor de Spanjaarden de overhand halen en de Staatsen moeten afdruipen. Farnese laat de dijk direct versterken met 3 schansen. 

Maar de Sinjoren laten zich niet ontmoedigen. Met tja zal ik het een superschip noemen gaat men de dijk benaderen. Tegen de zin van Marnix had de stadsmagistraat maanden voordien ingestemd met de bouw van een drijvend kasteel. Het kon 500 musketiers en 24 kanonnen dragen, en omdat men dacht dat deze boot de oorlog kon beslechten, werd hij de Fin de la Guerre gedoopt! Helaas, het logge gevaarte is zo goed als onbestuurbaar, loopt vast en wordt door von Mansfeldt veroverd; Farnese laat het direct slopen! In Antwerpen werd het schip spottend Verlorenkost genoemd! Marnix had gelijk gekregen!

Op 27 mei volgt een nieuwe aanval op de dijk en deze keer wel van de 2 kanten; Filips van Marnix leidt in vol ornaat en harnas de zuidelijke troepen. De strijd is weer enorm hevig, maar in het voordeel van de opstandelingen. De dijk wordt deels ingenomen en doorgebroken! Er is een vaargeul ontstaan; een transportschip nadert, Aldegonde springt er op en vaart mee in volle glorie, als de overwinnaar, tot in Antwerpen; daar is de euforie begrijpelijk zeer groot, maar, helaas, van korte duur; Farnese was van over de brug met versterkingen gekomen. Op een bepaald moment vochten er 5000 soldaten op een dijk van amper 3 tot 5m breed, in man tgn man gevechten, onder beschietingen vanaf de schepen op het water! Maar de Spanjaard overwint uiteindelijk na een strijd die volgens hem 8 uur duurde; de Staatsen moeten vluchten, ze laten meer dan 2000 man achter volgens sommige bronnen, gesneuveld of verdronken in het lage water in de polders onder het gewicht van hun harnassen! In de kerk van Stabroek wordt een dankmis gehouden door de overwinnaars. Volgens de overlevering liet Farnese de bressen in de Kouwesteinse Dijk vullen met zandzakken en de lijken van de doden! Of dat waar is, laat ik in het midden, het belangrijkste was dat de Schelde weer helemaal afgesloten was en vanaf nu ook bleef!

In Antwerpen is de verslagenheid groot! Er zijn zelfs relletjes op de Grote Markt! Wat nu? Alle pogingen ten spijt, is men niet uit de omknelling geraakt. Vele levens zijn verloren gegaan én het voedsel begint nu echt op te geraken. Valt er nog hulp van buitenaf te verwachten? Het stadsbestuur en Marnix komen bijeen om zich te beraden over al deze vragen. Uiteindelijk beslist men na weken onzekerheid om toch onderhandelingen met Farnese aan te knopen; Marnix wordt naar het vandaag verdwenen kasteel Singelberg gestuurd in Beveren, het HQ van Parma. Beide heren zitten lang samen begin juli 1585. Marnix legt het Antwerpse voorstel op tafel: er wordt een meer algemene vrede gesloten met de opstandige Staten… maar daarvoor is het te laat, en dat laat Farnese ook voelen; Antwerpen heeft volgens de landvoogd geen andere keuze dan zich over te geven, zonder te wachten op de Staten; met die boodschap keren de gezanten terug naar Antwerpen. Opnieuw volgen er lange discussies opt schoon verdiep, tot er plots een gezant ten tonele verschijnt met een boodschap van de Staten Generaal: hou vol, binnen 3 maanden komt er een groot Staats leger de stad ontzetten! Hij wordt niet geloofd. 19 juli, Mechelen geeft zich over aan Farnese, nu blijft echt enkel Antwerpen nog over als Calvinistsch bolwerk. Men stuurt opnieuw een gezantschap naar Beveren, weer komt er weinig concreets uit, wat ook logisch is, Farnese heeft alle tijd van de wereld, hij kan wachten en dat is wat de gezanten ook vertellen wanneer ze op 9 augustus weer in Antwerpen zijn. Marnix begrijpt dat het voorbij is, dat er geen hulp zal komen! De radicale calvinisten blijven zich verzetten tegen de overgave, maar de bevolking wil vrede, en ze komen dat duidelijk maken op de Grote Markt. Er wordt beslist dat de stad zich zal overgeven aan Farnese; Filips van Marnix begeeft zich op 16 augustus met een reeks hoogwaardigheidsbekleders naar Beveren, een dag later wordt het vredesverdrag getekend op kasteel Singelberg! 

Antwerpen is gevallen, de strijd is voorbij. Maar de gevolgen voor de stad, voor Marnix en de andere hoofdrolspelers en zelfs de geschiedenis an sich moeten dan nog duidelijk worden! Maar dat vertel ik beste luisteraar de volgende keer, in de laatste episode over de rol van Filips van Marnix van Sint Aldegonde in de 80-jarige Oorlog! Tot dan maar weer.