Historische Vertelsels - Geschiedenis van de Lage Landen

9.1. Abraham Ortelius - E1: de weg naar eruditie (1527-1550)

• Gids 53 • Season 9 • Episode 1

Share episode

Reeks 9 ondertussen... Gids53 duikt in het leven van Abraham Ortelius! Hij is de man die de eerste atlas op de markt brengt in 1570, zijn Theatrum Orbis Terrarum of het Theater van de Wereld. Maar hij was veel meer dan dat, zoals u zal ontdekken in dit verhaal. 
Over de jeugdjaren van Ortelius weten we niet zo veel, enkel dat hij al jong zijn vader Leonard Ortels verliest en dat hij opgroeit in een familie met protestantse sympathieën! Als prille twintiger neemt hij de antiekwinkel van zijn moeder over en zo begint een levensverhaal vol met reizen, verzamelen, netwerken en.... cartografie! En dit alles tegen het licht van de godsdiensttroebelen, censuur en vervolgingen. Spannend, dat zeker wel! Welkom in Antwerpen in de 16e eeuw. Heel veel luisterplezier. 

"Steeds benieuwd naar jullie feedback" Jo

Volg de podcast en krijg automatische updates!
@luisteraars op Spotify en Apple Podcast: niet vergeten te raten aub.

Abraham Ortelius en zijn 16e eeuwse “theater van de wereld”

Hallo iedereen. Zoals u mss nog weet ben ik gids in het Plantin Moretus Museum in Antwerpen. Als gids, en zeker ook als historicus, is het voor mij een echt paradijs. Het is niet alleen een prachtig gebouw dat Unesco Werelderfgoed is, de binnenkant en vooral ook de 1000-en boeken, prenten en gravures, ademen simpelweg 400 jaar West Europese geschiedenis, van wetenschap en humanisme, over religie en theologie tot literatuur en muziek, u zegt het maar, het aantal links met deze thema's zijn ontelbaar! En wanneer ik er weer eens mag ronddwalen (alleen of met groep), kom ik ongeveer halfweg de eerste verdieping bij een groot schilderij (op de blog zetten). Er hangen tientallen portretten in het Museum, maar dit werk valt op door zijn formaat, maar vooral ook door wat er op staat: een studeerkamer bekleed met goudleer, een venster links waardoor het licht schaars binnenvalt. Op een groot bureau ligt een kostbaar Turks tafeltapijt; een grote globe, een soort wereldbol, en een heliocentrisch armillarium staan op de zware tafel, tussen boeken en de landkaarten die overal verspreid liggen. Een sjiek in het zwart geklede man met een kalend voorhoofd en een grijs baardje, zit in een Spaanse leunstoel aan die tafel. Hij is duidelijk aan het werk: onderzoekend leest hij een document, terwijl hij met een passer in de andere hand op het punt staat dat wat hij leest op een van de kaarten over te zetten. De sfeer op het werk straalt sérieux uit, eruditie en wetenschap. En nét daarom valt het zo op in de kamer!  Edouard De Jans, de man die dit werk schilderde in 1887 noemde het : “Abraham Ortelius in zijn werkkamer”. Hier verwijzen naar blog met beeld en dat helioding

De Antwerpse historicus en bevriende humanist, Franciscus Sweertius, heeft ons een beschrijving nagelaten van Ortelius, toen hij al wat ouder was. Hij beschrijft hem als een zeer betrouwbaar, zeer beminnelijk, zeer vriendelijk en zeer sociaal persoon. Hij schrijft: ”Ortelius is van lange gestalte en heeft gemakkelijke en gracieuze manieren; zijn ogen zijn blauw, zijn baard en zijn haren blond, wat heel goed past bij zijn lichte huid en mooie voorhoofd.” Zo zie ik hem idd ook op het schilderij van De Jans en in portretten die van hem bewaard zijn, zoals bijv het Rubensportret van hem dat in het salon van het Museum PM hangt te pronken tussen de grote denkers en wetenschappers die bij Plantin en zijn nazaten hun werken uitgaven!
Ortelius dus… zegt die naam u iets, beste luisteraar? Ja? Nee? Wel, we zijn opnieuw in de 16e eeuw aanbeland, in Antwerpen, in wat men de Gouden Eeuw van de stad placht te noemen. Hier woonde en werkte Ortelius en in de kamer in het museum waar zijn schilderij hangt, ligt zijn grootste verwezenlijking! En als ik zeg grootste, dan bedoel ik dat ook zo, GROOTS, want wat hij maakte heeft een enorme invloed gehad op ons Westers denken en de manier waarop we de wereld zijn gaan kijken, letterlijk zelfs… en dat tot op de dag van vandaag! De allereerste atlas in de moderne zin van het woord! Het “Theatrum Orbis Terrarum” of het “Theater van de Wereld” zo noemde hij het zelf… een boek met kaarten van de destijds gekende wereld, allemaal op dezelfde schaal en per continent gerangschikt. Dat was een revolutie destijds, men kon plots de hele wereld zien op een platte 2-dimensionale kaart…reizigers, ontdekkingsreizigers, scheepskapiteins, iedereen kon plots makkelijk zijn weg vinden… de Google maps van zijn tijd, zo revolutionair was zijn uitvinding! Maar daarover later meer…

Ortelius. Over de man is er doorheen de jaren wel wat geschreven en gepubliceerd, maar een ‘echte’ biografie waar alles in samenkomt moet bij mijn weten nog verschijnen, tenzij het werk van prof Tine Meganck toch die intentie zou gehad hebben. Heel veel inkt is er gevloeid over het werk van Ortelius als cartograaf, wat gezien zijn atlas en zijn kaarten niet meer dan logisch is. Sinds enkele jaren is er ook veel aandacht besteed aan zijn ‘Album Amicorum’, zijn vriendenboek met schrijfsels van tientallen connecties uit zijn groot netwerk van gelijkgestemden: wetenschappers, theologen, sekteleiders, schrijvers en dichters, humanisten en zelfs een onderwijzer… Ik kom er nog heel uitgebreid op terug later in de podcast. Want ons verhaal hier zal onder andere verteld worden door enkele vrienden uit dat Album! Ook Ortelius zelf komt aan het woord dankzij zijn bewaarde brieven die heel wat anekdotes bevatten, die staan te springen om verteld te worden.
Zelfs in fictieverhalen duikt Ortelius op, soms heel prominent zelfs, denk maar aan het bejubelde boek Wildvrouw van Jeroen Olyslaegers van een paar jaar geleden… 

Kortom, er is veel te vinden over Abraham Ortelius. In deze 9e reeks in de Historische Vertelsels probeer ik al de puzzelstukken samen te leggen en neem ik jullie dus mee terug  naar het 16e eeuwse Antwerpen, naar een turbulente tijd vol ontdekkingen en waarin geleerden en humanisten de Westerse wereld bijna letterlijk op hun kop zetten met hun nieuwe ideeën, theorieën en uitvindingen! Een tijd ook waarin de mens, het individu, tot zelfontplooiing kon komen, met een gezonde portie durf en doorzetting (en ja, ook een beetje geld, dat hielp) waren er kansen op financieel, cultureel en intellectueel succes of geestelijke (lees religieuze) onafhankelijkheid! 
Maar de Katholieke kerk waakte, zij wilde niet dat er veel veranderde aan het wereldbeeld dat ze zelf gecreëerd had en waarop haar alomtegenwoordige macht was gebaseerd. Een kerk van Rome die net dan zelf zwaar onder druk was komen te staan door de ideeën en de kritiek van Luther en Calvijn en andere reformatorische denkers! Zo zwaar zelfs, dat er oorlogen van kwamen en dat Europa werd verdeeld in religieuze kampen! 

Dit is deels een soort van vervolgverhaal op de vorige reeks over Filips van Marnix van Sint Aldegonde, die trouwens zelf ook tot de vriendenkring van Ortelius behoorde. Welkom dus, opnieuw, in Antwerpen, in de Nederlanden en bij uitbreiding in het Europa van de 16e eeuw, het theater van Ortelius zijn leefwereld!

Abraham Ortelius, Ortels eigenlijk, werd geboren in Antwerpen op 4 april 1527. Over zijn eerste levensjaren en zijn jeugd tout court weten we niet zo heel erg veel. Het weinige wat we wel  weten gaat ongeveer  als volgt:

We zijn in de keizerlijke Vrijstad Augsburg, Duitsland, in het jaar des heeres 1460. Een zekere Wilhelm Ortels beslist om zijn geboortestad te verlaten en naar Antwerpen te trekken. Waarom hij verhuist naar de Nederlanden is niet duidelijk. Hij is apotheker van beroep en hij vestigt zich op het Kipdorp. Al snel trouwt hij met een lokale schone, Mathilde 's Jagers, alias Reynaerts en samen hebben ze 5 kinderen. 2 van hen zullen een belangrijke rol hebben in ons verhaal hier. 
En laat me beginnen met dochter Ottilia, of gewoon Odille in het Vlaams (allez Frans eigenlijk). Zij huwde een eerste maal met een Brusselse koopman, maar die kwam al snel aan zijn einde. Dus trouwde Odille een tweede keer, deze keer met een zekere Jacobus van Meteren, een man afkomstig uit Breda, maar als drukker werkzaam in Antwerpen. Gaat er al een belletje rinkelen, beste luisteraar? Nee, ja? Dit is idd de vader van Emanuel Van Meteren, de schrijver van de Historie van de Opstand en de 80-Jarige Oorlog, over wie ik in de 5e Luistervoer van deze podcast in gesprek ben gegaan met Tom Dieusaert! Zoals daar werd gezegd, zal Jacobus van Meteren, een vurig calvinist, in Antwerpen de eerste Engelse Bijbel drukken, de zogenaamde Coverdale Bible, een behoorlijk ketterse daad waaraan grote risico’s verbonden waren. William Tyndale, een andere Engelsman en ook protestants, had in 1535 het Oude Testament vertaald naar het Engels. De Inquisitie, door keizer Karel in 1523 in de Nederlanden ingesteld om op te treden tegen alles wat ketters was, was hem echter op het spoor gekomen en had hem laten wurgen in Vilvoorde. Ook Jacob Van Meteren was bij dat vertaalproject betrokken geweest, dus dat hij in de problemen zou komen, dat stond in de sterren geschreven! Zo meteen meer hierover…

Terug naar Odille; zij had een broer, Leonard Ortels genaamd, die dus de schoonbroer was van Jacob van Meteren. Leonard was in 1524 getrouwd met Anna Herwayers en samen hadden ze 3 kinderen. Twee dochters, Anna en Elisabeth en één zoon, Abraham genaamd… jazeker, u begrijpt het al, ons hoofdpersonage, Abraham Ortels… nu, let vooral al eens op die voornaam, die verraadt een oude testamentische naamgeving, wat typisch was voor hervormingsgezinden. Nu onze Leonard had gestudeerd, was geletterd, hij sprak meerdere talen, waaronder Latijn en Grieks en, belangrijk, en hij was dus overgegaan tot het protestantisme, wat hem de de ideale partner maakte om mee te werken aan de vertaling van de Coverdales Bible van zijn schoonbroer!

En zoals te verwachten was, werden zowel Leonard Ortels als Jacob van Meteren in 1535 vervolgd voor hun verdachte, versta gerust ‘ketterse’ praktijken. Er volgden huiszoekingen - men zocht verboden boeken -, maar gelukkig voor beide heren kon men niets echt heel fouts vinden. Volgens de overlevering was dat te danken aan de hoogzwangere Odille, die op een of andere manier de dienaren van de wet had weten weg te houden van een kist waarin al het belastende materiaal zat verborgen; de zaak werd geseponeerd. Jacob van Meteren - behoorlijk in de stress denk ik zo - koos toch maar het zekere voor het onzekere, en nam met zijn familie de wijk naar Londen. Waarschijnlijk hebben daar niet alleen godsdienstige overwegingen gespeeld, maar zeker ook financiële. In Engeland vond Van Meteren religieuze veiligheid, maar niet alleen dat: over het Kanaal woonde zijn cliënteel, daar was zijn afzetmarkt! In Antwerpen was hij te veel gecompromitteerd om nog protestantse Bijbels te drukken. Als je wat meer info over deze episode wil, luister dan even naar de Luistervoer met Tom Dieusaert in de reeks over Filips van Marnix; het komt er uitgebreider aan bod!
Vader Ortels bleef wel in Antwerpen en zette zijn succesvolle zaak als antiquair en handelaar in rariteiten voort. Dit zou belangrijk blijken voor zoon Abraham… u zal het wel merken in het vervolg. De familie Ortels was niet rijk, maar best bemiddeld, omdat de winkel goed draaide, in het rijke Antwerpen was er een grote markt voor antiquiteiten en rariteiten! De kinderen konden zodoende schoollopen; volgens tijdgenoten bracht vader Leonard zoon Abraham, en misschien zelfs de zussen, zelf ook de beginselen bij van het Latijn en het Grieks en van de matemática. 

Maar plots, in 1537/1539 stierf Leonard Ortels op 37/39 jarige leeftijd. Zijn weduwe Anna zet als ondernemende vrouw de antiekzaak voort, in het libertijns denkende Antwerpen was dat geen uitzondering, dat vrouwen, vaak weduwen de bussiness van wijlen hun man succesvol verderzetten. Oom Jacob Van Meteren was ondertussen teruggekeerd uit Engeland, en die neemt de 12-jarige Abraham onder zijn hoede, zoals zijn schoonbroer hem gevraagd had op zijn sterfbed. De jonge Ortels kon het heel goed vinden met zijn wat jongere neefje, Emanuel Van Meteren; ze zouden goede vrienden blijven voor het leven, ook nadat Emanuel in 1562 definitief terug naar Londen trok met zijn gezin. 

Emanuel Van Meteren wordt naar Doornik gestuurd om er humane wetenschappen te studeren; later volgt hij ook les in Duffel om uiteindelijk in de leer te gaan bij een koopman Danckaert genaamd in Londen. Abraham studeerde niet zo veel tijdens zijn tienerjaren, allez volgens enkele van zijn biografen uit de 19e eeuw. Dat was volgens hen te wijten aan zijn “luiheid ofte gebrek aan genegenheid voor de studie”. Of dat waar is weet ik niet, wat ik wel weet is dat Abraham in de leer ging bij een graveur van landkaarten. De studie zou voor later zijn, ook dat merkt u nog wel, beste luisteraar. 

Moeder Ortels verdiende ondertussen de kost met de antiekzaak. Wanneer Abraham oud genoeg is, neemt hij de zaak over en breidt ze nog uit met een klein cartografisch ateliertje, waar hij met Anna en Elisabeth kaarten gaat “afzetten”. Afzetten wel niet in de moderne betekenis, nee, ze kleurden landkaarten met de hand in. Vaak waren de kaarten zwart/wit gravures die zij dan kleur gaven. Via de antiekwinkel en het atelier waar Abraham zijn opleiding volgde, raakte ze aan voldoende kaarten om er een zeer lucratieve business rond te bouwen. In 1547, Ortelius is dan 20 jaar, wordt hij toegelaten in de Sint Lucasgilde als 'koopman en dus ook als afsetter van landkaarten”. Ik zeg hier bewust “Ortelius”, want rond deze periode begint hij zichzelf systematisch met zijn humanistische Latijnse naam te noemen! 

In 1550 sterft de voogd van de familie, Jacob Van Meteren heel plotseling; Abraham wordt zo op 23-jarige leeftijd het hoofd van de familie Ortels. Hij moet nu zorgen voor zijn moeder en zijn 2 zussen. Maar met zijn energie en doorzetting, zal hij daar wonderwel in slagen. 

Ortelius was volgens de “liggere” van Sint Lucas dus ook koopman. In de antiekwinkel van de familie handelde hij naast landkaarten, ook in antiquiteiten, oude munten, prenten en boeken.

De kaarten en boeken met reisverhalen waren vooral succesvol omdat er in Antwerpen als havenstad een grote markt voor was: kapiteins, zeelui, handelaars, reders, allemaal hadden ze nood aan informatie om te kunnen reizen, over land, over zee… vergeet ook niet dat de ontdekking van de wereld in de 16e eeuw in volle gang is, en dat de wereld dus ook steeds groter werd, elke dag bij wijze van spreken… mensen hadden nood aan meer en juiste informatie!

Ortelius ging met de winkel waarschijnlijk ook een stapje ve der dan zijn ouders voor hem. Zo rond 1550 kende Antwerpen een laatste economische en financiële boom; de rijken werden nog rijker, en er kwamen er steeds meer bij… en die gefortuneerde burgers - vaak handelaars en kooplui - die zochten luxe-producten… en wat had Ortelius te koop? Inderdaad: sjieke boeken, kaarten en globes, maar vooral ook oude munten en niet te vergeten, rariteiten, dingen die niet iedereen heeft en door hun zeldzaamheid ook duur waren. De vraag was groot, ook vanwege de stijgende interesse voor die dingen, interesse gedreven door de nieuwe wetenschappen, het humanisme en de curieuze aard van de mens…

En eigenlijk was Abraham zelf de meest curieuze van allemaal. Zijn hang naar kennis was enorm, zijn verzamelwoede bijna legendarisch! En ik zal beginnen met het laatste.

Eén van dé toeristische attracties van het laat 16e eeuwse Antwerpen was het huis van Ortelius. Zijn eerste biograaf, Frans Sweertius schrijft er in 1601 het volgende over (in het Latijn, ik heb het vertaald): “syn huys was rijkelijk voorzien van schilderijen, standbeelden, gouden, zilveren, loden en koperen munten van Grieken en Romeinen. Er zijn schelpen uit Indië en van de antipoden (een Eilandengroep in de buurt van Nieuw Zeeland), marmersoorten in alle kleuren, pantsers van schildpadden zo groot dat 10 mannen er in een kring omheen konden zitten en er uit konden drinken zelfs, anderen dan weer zo klein als het oog van een naald. Zijn bibliotheek was op alle gebieden zo uitgebreid dat we zijn huis terecht een werkplaats van alle menswetenschappen kan noemen waarheen belangstellenden uit alle windstreken naar toe stroomden”. Dat moet precies toch wel wat geweest zijn. Zijn Museum, zo noemde Ortelius zijn huis, kreeg bezoek van de grootste geleerden en zelfs de Aartshertogen Ernst van Oostenrijk en later zijn opvolger Albrecht VIIe maakten tijd vrij om langs te gaan in de Kloosterstraat, destijds de Sint Michielsstraat, want daar woonde Ortelius. Niet op de plaats waar nu het zogenaamde Orteliushuis staat, wel een beetje verder in het grote huis de “Rode Leeuw”. Hij had een groot pand nodig, omdat zijn Museum zo groot was geworden! Helaas is het huis afgebroken in de loop der tijden. Wat ook zonde is, is dat er geen catalogus of beschrijving is overgeleverd van wat Ortelius exact in zijn Museum had staan. Zeker is wel dat hij heel veel, en soms heel zeldzame antieke munten bezat. Bij elke reis die hij ondernam, en het zijn er heel wat geweest, ging hij op zoek naar nieuwe en betere stukken, hij liet vrienden munten kopen op hun reizen en hij ruilde ook stukken met andere numismaten! “Ik spendeer er grote sommen geld aan”, zo schreef Ortelius ooit zelf aan een vriend. Volgens de Italiaanse koopman Ludovico Guicciardini - schrijver van de Descrittione di tutti i Paesi Bassi - was de collectie van Ortelius bij de beste en grootste van de ganse Nederlanden en behoorde Abraham tot de strafste numismaten van heel Europa! Maar anders dan bij rijke adellijke verzamelaars of rijke kooplieden, verzamelde Ortelius niet gewoon om te verzamelen, om te stoefen… nee, voor hem dienden zijn munten ook als historische bron voor de ontluikende archeologie; oude munten verraden historische plekken, nieuwe vondsten konden gedateerd worden. Ortelius zelf schreef ooit aan zijn neef Jacobus Cool, alias Colius, over de numismatiek: “deze liefhebberij is echt niet zo nutteloos als sommigen beweren die er niks van kennen; zowel voor de studie van de geschiedenis van de regerende dynastieën als voor het begrip van de Latijnse en Griekse taal is ze van groot belang”. Ortelius zocht dus ook vooral naar munten die plaatsnamen bevatten, dit vanuit zijn fascinatie met de geografie! Die plaatsnamen zijn ook van belang in een ander deel van de verzameling: antieke inschriften. Van overal in Europa laat hij afschriften van die opschriften toezenden door zijn humanistische vrienden, en op zijn reizen gaat hij er heel actief naar op zoek. Zijn antieke verzameling was zo bekend dat een goeie kennis Hubert Goltzius, er zelfs een boek aan wijdde dat bij Plantin werd uitgegeven in 1579!

De verzamelwoede van Ortelius beperkte zich niet enkel tot de antieken; nee,nee, volgens Sweertius had hij ook een mooie collectie “Imagines”, schilderijen en prenten, al zijn er daar weinig gegevens over. Nu had Ortelius heel wat schilders en graveurs in zijn vriendenkring, dus misschien is het niet zo verwonderlijk te noemen dat zijn huis (“Museum”) werd opgeluisterd met oude en eigentijdse meesters. Hij had meerdere werken van zijn vriend Pieter Breugel de Oude, al weten we niet meer dewelke, behalve 1, de beroemde grisaille met de dood van Maria.

We weten dit omdat Ortelius door zijn vriend Filips Galle, de befaamde graveur, er een grote gravure van laat maken, die hij dan schonk aan zijn beste vrienden en kennissen. Een klein weetje nog. Later, na de dood van Ortelius, heeft Rubens het werk van Bruegel in zijn privé collectie zitten. 

Daarnaast staan er in zijn huis nog beelden en bustes van antieken en geleerden; heeft hij een enorme bibliotheek met boeken over geschiedenis, geografie en kosmografie, talen en filosofie. Ook een hele belangrijke reeks theologische geschriften zijn in zijn bezit. Zijn reputatie als bibliofiel en kenner van boeken en geschriften gaat tot in Frankfurt, op de Buchmesse verkoopt en handelt hij in boeken voor 3e partijen! Een echte connaisseur, ook op dat vlak!

En als u denkt dat het daarbij bleef, dan heeft u het mis beste luisteraar. Een ander belangrijk deel van zijn verzameling bestond uit wetenschappelijke instrumenten! In 16e eeuwse humanistische middens was dat natuurlijk een must! Zonnewijzers, globes, astrolabia en kompassen stonden in zijn werkkamer; herinnert u zich het heliocentrisch armillarium op het schilderij van … aan het begin van de podcast? Wel, ook dat instrument is onderdeel van de collectie. Ortelius ging op zijn reizen ook op bezoek bij andere grote verzamelaars. Met zijn vriend Joris Hoefnagel ging hij kijken wat de steenrijke familie Fugger in Augsburg zoal in hun instrumenten collectie had. Ortelius had dan blijkbaar een kantje waarbij hij dan ook die dingen zelf wilde hebben. En zo kwam hij aan een behoorlijk instrumentarium aan de Kloosterstraat.

En dan, als klap op de vuurpijl, was er nog zijn befaamde rariteiten of wonderkabinet! Insecten, spinnen - een tarantula uit Napels - ‘reuzenbeenderen”, fossiele slakken en schelpen allerhande. Sweerts maakt ook melding van mineralen, marmer in alle kleuren en gemstenen sieraden en amuletten. Van Arias Montanus, de Spaanse theoloog die de Koningsbijbel had gemaakt bij Plantijn, kreeg hij enkele zilveren korrels, die Montanus uit Amerika had ontvangen, evenals 3 bezoarstenen, dit zijn maagstenen die voor Ortelius en zijn tijdgenoten goed waren tegen vergiftigingen, kwalen en zelfs melancholie. Ze waren schaars en dus ook kostbaar!

De lijst van vreemde objecten en dieren is simpelweg te lang om op te sommen. Maar ik denk dat u het plaatje wel heeft, beste luisteraar? Zijn faam als verzamelaar zinderde nog lang door; in 1618, 20 jaar na zijn dood, schilderde Frans Francken II een kabinet van een verzamelaar. Links aan de tafel in de rijkgevulde “constcamer” zit Abraham Ortelius die een soort globe toont aan de filoloog en stoïcijns filosoof Justus Lipsius, een goede vriend van Ortelius.  
Tot slot nog dit. In zijn huis aan de Kloosterstraat had Ortelius ook een tuin liggen; in die tuin, zoals bij vele van zijn erudiete vrienden, kon hij genieten van een moment van rust in zijn drukke bestaan. Bloemen en planten, tot de net uit Turkije ingevoerde tulp toe, groeiden en bloeiden in zijn ‘binnenhof’. Vriend en befaamd botanicus, Carolus Clusius, voorzag Ortelius van de laatste nieuwe soorten en van het nodige tuinadvies!

Ik zei daarstraks, voor ik over het Museum Ortelanium begon, dat Ortelius een grote drang naar kennis had. Nu door alles wat er in zijn verzameling zat en door zijn enorm netwerk aan bevriende geleerden en humanisten, was hij d’office een vat vol wetenschappelijke kennis geworden!

Maar hij ging verder dan dat. Zoals gezegd had hij in zijn tienerjaren wel even school gelopen, en had wijlen zijn vader hem wat Latijn en Grieks bijgebracht, vanaf zijn 30e, volgens zijn biografen althans, smeet hij zich op de talen! Uit zijn vele brieven kunnen we afleiden dat hij vlot correspondeerde in het Nederlands, het Frans en in het Latijn. Hij sprak ook Grieks, Italiaans, Spaans en vermoedelijk een behoorlijk mondje Duits, hij was van Duitse origine en zat ook veel in Duitsland. Verder verslond hij alles wat hij kon vinden over geschiedenis, volgde hij op de voet de reisverhalen van de ontdekkingsreizigers en natuurlijk, alles wat met kaarten en geografie te maken had! Dit laatste zou een echte microbe blijken, hij was er bijna van bezeten volgens tijdgenoten. Uiteindelijk werd hij door zelfstudie een echte geleerde, die men met gemak naast de meest erudiete geestesgenoten van zijn tijd kan zetten. Hij werd er ook enorm voor geprezen en geapprecieerd. Volgens Sweertius is: “hij toegankelijk, heeft hij een gevarieerde en vriendelijke conversatie, en hoewel hij serieus is, is hij niet pedant.” In de volgende episodes volgen we Ortelius de kaarten- en atlas maker, en u zal merken dat hij een buitengewone kennis bezat van geografie, wiskunde, meetkunde… en dat allemaal door zelfstudie! Echt niet gewoon! Toch bleef Ortelius blijkbaar een bescheiden man! Maar da’s voor dus voor een volgende keer.

Opnieuw Sweertius over Ortelius: “Zijn opvoeding, die eminent christelijk is, weerspiegelt zich voortdurend in zijn gedrag.” Dit vind ik een intrigerend citaat van de biograaf. Hij hamert er echt op, alsof hij het voor Ortelius moet/wil opnemen. Nu, eigenlijk is dat niet zo verwonderlijk. We zitten in een tijd van religieuze twisten en de beruchte Inquisitie. Vergeet vooral niet dat Ortelius opgroeide in een gezin dat meer dan gewoon wat sympathieën had voor het Lutheranisme en het Calvinisme. Ook zijn latere voogd en diens zoon, Jacob en Emmanuel Van Meteren, zijn 100% protestanten. Emanuel wordt zelfs Ortelius’ vriend voor het leven. Ortelius zelf heeft zo goed als nooit over zijn geloofsovertuiging geschreven, maar hij heeft wel de aura van een goede Rooms Katholiek te zijn. 
En dat ondanks de link die er misschien was met de mystieke, lees ketterse, sekte van het “Huis der Liefde”, onder de spirituele leiding van Hendrik Niclaes, een Duitse koopman, die handelsactiviteiten had met de Nederlanden en Engeland. Hij woonde een tijdje in Emden (denk aan Marnix) en Amsterdam. Deze religieuze beweging werd door hem opgericht in 1539. Nu, als kind al, had onze Niclaes al spirituele visioenen, …God sprak tot hem. Eens 25, werd hij  beschuldigd van blasfemie en zat hij een tijdje in een Amsterdamse gevangenis. Ook elders kwam hij regelmatig in contact met de strenge arm der religieuze wet! Hij werd er zelfs van beschuldigd medeplichtig te zijn geweest aan de Opstand in Münster in 1534/35. Hij was daar geboren trouwens. Toen hadden de radicale, en dus ketterse volgens de RKK, Wederdopers geprobeerd een soort religieus, bijna communistische, commune te stichten. Reactie bleef niet uit, en na 1 jaar werd Münster weer ingenomen en de leiders van de commune terechtgesteld en hun lijken in kooien aan de kerktoren tentoongesteld (ze hangen er trouwens nog, de kooien hé). 

De leer van Niclaes was gezien het voorgaande, ongetwijfeld beïnvloed door het anabaptisme. Voor hem was de Geest (de Heilige) altijd superieur aan het Woord (de Bijbel) en hij beweerde dat God tegen ieder van ons kon spreken. Hij noemde zichzelf een ‘Homo Novus’ , de nieuwe Mens, die Gods Waarheid bracht onder de mensen, ah ja, hij sprak rechtstreeks met de Almachtige, en op die manier bracht hij geestelijke verlichting en vonden de volgelingen de weg naar het Nieuwe Jeruzalem waar eenieder zich met God kon verenigen. Dogma’s, rituelen, vereringen zijn daarbij volslagen zinloos. En, belangrijk, Niclaes maakte hier geen onderscheid tussen de religies, het werkte voor iedereen, Christenen, Joden, Moslims…! Straf hé! Heel wat rijke kooplui en intellectuelen hadden sympathieën voor deze toch wel heel idealistische ideeën van Niclaes; maar naar de buitenwereld toe bleven ze gewoon goede katholieken; het Huis der Liefde was  echt een ondergrondse, bijna verborgen kerk… veel bewijzen van wie er nu allemaal lid van was, zijn er bijgevolg niet!

Ortelius wordt wel eens aan het Huis der Liefde gelinkt via zijn goede vriend en buurman Christophe Plantin, zelfs Pieter Breugel de Oude, nog zo’n dichte vriend zou lid zijn geweest… Maar, noch voor Plantin (die een pers ter beschikking van Niclaes zou hebben gesteld), noch voor Ortelius is effectief lidmaatschap 100% bewezen, al hebben beide heren - en zeker Plantin - echt wel contacten gehad met Niclaes. Het symbool van het Huis was een hart, want dat is “de plaats waar de morele keuzes worden gemaakt en waar de verlichting plaatsvindt” (volgens professor Mangani). Toeval wil nu dat de eerste kaart die Ortelius ooit uitgeeft, een koperplaat met een kaart van de wereld, de vorm heeft van…. idd, een hart! Wilde hij daar iets mee zeggen? Wie weet… Als ik tijd heb kom ik er nog op terug in de volgende afleveringen wanneer ik over Ortelius als kaartenmaker spreek. Soms lees je ook dat Ortelius bezig was met meer occulte praktijken, maar bij mijn weten is er daar geen enkel bewijs voor…

In elk geval, lid of geen lid van het Huis der Liefde, calvinist of iets anders, naar buiten toe was Ortelius dus een goed voorkomende en innemende katholiek, een eminent geleerde en verzamelaar… iemand waar bijna iedereen veel respect voor had!

Ik keer nog even terug naar iets wat ik daarstraks vertelde. Door de stijgende vraag naar producten uit zijn winkel, om nieuwe kaarten te vinden en om zijn eigen collectie aan te vullen, begint Ortelius te reizen, heel veel te reizen; volgens neef en latere erfgenaam Colius, - die na de dood van zijn oom getuigt - betalen de rijkste klanten zelfs bepaalde reizen. Zo is er de steenrijke houthandelaar Gillis Hooftman - we komen hem later nog tegen - onder andere hij is een van de gulle sponsors van zijn voyages.  

Maar naar waar Ortelius, vanaf de late jaren 1540 allemaal reist, dat is voer voor de volgende aflevering, want beste luisteraar, onzen Abraham is veel onderweg, komt veel leuke mensen tegen en bezoekt heel wat interessante plaatsen voor zijn zaak, zijn museum, en niet te vergeten, zijn kaarten.